Թալիշի եկեղեցի:

Թալիշի սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է գյուղի մեջ՝ նախկին մշակույթի տնից հյուսիս-արևելք։ Պատմական ակնարկ Ըստ Մ. Բարխուդարյանցի, եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի վերջին, ավելի ստույգ՝ 1894 թվականին, տեղի բնակիչների ծախսերով (Բարխուտարեանց 1895, 226, նկ․ 1)։ Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Հուշարձանը եռանավ բազիլիկա է՝ կառուցված տեղական սրբատաշ և կոպտատաշ բաց դարչնագույն քարերով։ Ութ պատկից և չորս առանձին սյուներով կազմվող կամարները աղոթասրահը բաժանում են երեք նավերի (նկ․ 2): Սյուներն ու կամարներն իրականացված են սրբատաշ քարերով: Հյուսիսային պատի արևմտյան մասում ներկառուցված է մկրտության ավազանը: Հուշարձանի չափերն են՝ 21.75 մետր երկարություն և 13.1 մետր լայնություն: Թաղակապ է, ծածկը՝ թիթեղապատ։ Ի սկզբանե եկեղեցին ունեցել է երկու դուռ, որոնք բացվում էին հյուսիսային և հարավային կողմերից (Բարխուտարեանց 1895, 226-227)։ Ավելի ուշ հարավային դուռը փակվել է։ Արևելքից եկեղեցին ունի երեք, արևմտյան կողմից՝ մեկ, հյուսիսից՝ երկու, հարավից երեք լուսամուտ:   Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո Պատերազմից առաջ եկեղեցին ամբողջությամբ կանգուն էր։ Ինչպես պատերազմի ընթացքի, այնպես և պատերազմից հետո հուշարձանի մասին որևէ տեղեկություն հայտնի չէ։ Մատենագրական քննություն Եկեղեցին համեմատաբար նոր է կառուցվել, ինչի պատճառով սկզբնաղբյուրները սակավ են։ Մեր նկարագրությունը հենվում է Մակար Բարխուտարյանցի փոխանցած տեղեկությունների և Արցախի Հանրապետության ԿԳՄՍ նախարարության կողմից կազմված հուշարձանի վկայագրի ներկայացված տեղեկությունների վրա։ Գրականություն Բարխուտարեանց 1895 – Բարխուտարեանց Մ․, Արցախ, Բագու, Արօր:

Թալիշի ադրբեջանական բնակավայրի ստեղծումը՝ հայկական բնակավայրի հաշվին

2023 թվականի մարտի 18-ին Մարտակերտի շրջանի օկուպացված Թալիշ գյուղում Ադրբեջանի նախագահն ազդարարել է ադրբեջանցիների կողմից գյուղում 20 ընտանիքի վերաբնակեցման մասին։ Մի կողմ թողնելով Ալիևի ելույթում հայերի հասցեին հնչած սպառնալիքները, մի կողմ թողնելով այն հանգամանքը, որ ադրբեջանցիների կողմից Թալիշ գյուղը վերաբնակեցնելը նոյեմբերի 9-ին ստորագրված եռակողմ հայտարարության դրույթների խախտում է, ցանկանում ենք ուշադրությունը սևեռել մի պատկերի վրա։ Տարածված նկարներում երևում է, որ այստեղ՝ գյուղ մտնող հիմնական ճանապարհի վրա, բնակելի տների հարևանությամբ, կառուցվել է նաև փոքր հրապարակ, որը, դատելով ադրբեջանցիների կողմից օկուպացված այլ բնակավայրերի օրինակներից, հավանաբար դրոշի կանգնեցման հրապարակ է։ Համադրելով արբանյակային օդալուսանկարները եղած պատկերի հետ՝ կարող ենք փաստել, որ այն կառուցվել է նախկին բնակելի տան տեղում, այն հիմնահատակ քանդելու հաշվին (նկ. 1)։ Թալիշը բնիկ հայկական բնակավայր է՝ բազմաշերտ հայկական մշակույթով։ Այստեղ են գտնվում Գլխո կամ Հոռեկա վանքը, մելիք Բեգլարյանների ամրոցն ու ապարանքները, սբ. Աստվածածին եկեղեցին և այլ հուշարձաններ։ Հոռեկա վանքը բաղկացած է եկեղեցուց, գավթից, զանգակատնից, արևմտյան կողմում գտնվող միաբանների սենյակներից և գերեզմանոցից (13-դարի վերջ-14-րդ դարի սկիզբ) (մանրամասն տես՝ Հոռեկավանք (Գլխովանք))։ Թալիշ գյուղում գտնվող մեկ այլ կարևոր հուշարձան՝ մելիքական ապարանքը պատկանել է Գյուլիստան գավառի տիրակալ Մելիք Բեգլարյաններին և կառուցվել է 18-րդ դարում  (մանրամասն տես՝ Մելիք Բեգլարյաններ ամրոցը և ապարանքը)։ Թալիշում է գտնվում նաև 19-րդ դարում կառուցված սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին։ Վերոնշյալ հուշարձանները շրջապատված են հայկական մշակույթի այլ նմուշներով ևս, ինչը ցուցում է, որ բնակավայրը հոծ հայկական բնակչություն է ունեցել տարբեր դարերում։ Գյուղի «վերակառուցման» արդյունքում քանդված բնակարաններն Ադրբեջանի էթնոցիդի միակ դրսևորումը չեն։ 44-օրյա պատերազմից հետո համացանցում հայտնված բազմաթիվ տեսանյութերը և լուսանկարները համադրելով՝ արդեն վավերացրել ենք, որ ադրբեջանցիներն ավերել են «Վերածնված Թալիշ» հուշարձանը, այդ թվում գյուղի հրապարակը բազմաթիվ կոթողներով և խաչքարերով հանդերձ (մանրամասն տես՝ «Վերածնված Թալիշ» հուշարձանի ավերումը)։ Այսպիսով տեսնում ենք, որ Ադրբեջանը  ստեղծում է գյուղի պետական պաշտոնականացված կերպար,  որտեղ հայկական ժառանգության հաշվին ստեղծում են հրապարակ՝ շրջապատված նոր խորհրդանիշներով և կերպարով։ Մեր արձագանքը Արցախի հայկական Թալիշ շրջանի պատմական բնակավայրի հաշվին ադրբեջանական նոր բնակավայրի ստեղծումը մշակութային ցեղասպանություն է, որի նպատակը հայկական հետքի բնաջնջումն է։ Լեմկինի Ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը, որպես միջազգային անկախ հասարակական կազմակերպություն,  պատերազմից  հետո կարմիր դրոշի շուրջ 5 ահազանգ է ուղղել Ադրբեջանին՝ վերջինիս գործողությունները որակելով ցեղասպանական։ Ինստիտուտն իր հայտարարությունների մեջ նշում է նաև, որ  Արցախը 99,7 տոկոսով հայկական է իր անբաժանելի մշակութային ժառանգությամբ (https://www.lemkininstitute.com/red-flag-alerts-1/red-flag-alert-for-genocide—azerbaijan-update-4)։ Արցախի Թալիշ բնակավայրի տարածքը ադրբեջանականացնելու  հետ կապված նշենք, որ Արցախի ժողովրդի պատմական տարածքը միայն ֆիզիկական միավոր չէ, այն իր պատմությամբ, ինքնությամբ, արցախի ժողովրդի բնօրրան լինելով մշակութային հարուստ լանդշաֆտ է, որի ցանկացած կառուցատարր կամ միավոր կարևոր է  տեղական մշակույթի, ինքնության պահպանության և ապագա վերարտադրության համար: Արցախի տարածքը միայն քաղաքական միավոր չէ, այն տվյալ տարածքում առկա մարդկանց, նրանց  ընկալումների, մշակութային գործունեության և ժառանգության միաձուլումն է, որի հարգումը ցանկացած միջազգային դերակատարի պարտավորությունն է։ Պատմական Թալիշի հռչակումը որպես ադրբեջանական, ակնհայտորեն ոտնահարում է տարածքի մշակութային ինքնության, պատմականության, վերջինիս իսկության և ամբողջականության հիմնարար սկզբունքները, որոնք բխում են 1994 թվականի Ճապոնիայում ընդունված մշակութային ժառանգության իսկության վերաբերյալ Նարայի փաստաթղթից (https://www.icomos.org/charters/nara-e.pdf), ինչպես նաև ԻԿՕՄՕՍ-ի կողմից 2017 թվականին Նյու Դելիում ընդուված փաստաթղթից (http://www.icomos-isc20c.org/pdf/madrid-new-delhi-document-2017.pdf): Իսկության սկզբունքների պահպանության Նարայի փաստաթուղթը նշում է, որ մշակութային արժեքների՝ հակամարտություններում հայտնվելու դեպքում, պահանջվում է մշակութային արժեքների հանդեպ օրինականության ճանաչում: Ադրբեջանը, իր նմանօրինակ գործելակերպով կոպտորեն խախտում է ոչ միայն ՄԱԿ կանոնադրությունը, այլև միջազգային մարդասիրական իրավունքի, մարդու համընդհանուր միջազգային իրավունքի մի շարք դրույթներ։ Մշակութային ժառանգության նմանօրինակ դիտավորյալ ոչնչացման քաղաքականությունը դատապարտվում է նաև «Մշակութային ժառանգությունը դիտավորյալ ոչնչացնելու մասին» ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2003 թվականի հռչակագրով։  

Թե ինչպես են Ադրբեջանի ‹‹մասնագետներն›› ու հոգևորականները Թալիշ գյուղի 1957-1959 թթ. կառուցված մշակույթի տունը համարում ռուսական եկեղեցի և ‹‹հայկական վանդալիզմի›› զոհ

2023 թվականի հունվարի 15-ին ադրբեջանական CBC TV Azerbaijan հեռուստալիքով հեռարձակվեց բացահայտ քարոզչական բնույթ կրող ռուսալեզու «Разрушенные храмы Карабаха: разоблачение армянского вандализма» (Ղարաբաղի ավերված տաճարները. հայկական վանդալիզմի բացահայտումը) վավերագրական ֆիլմը https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=pbgRzebfJwA: Ֆիլմի հեղինակը և վարողը Ադրբեջանում ռուսական համայնքի ղեկավարի տեղակալ, լրագրող Անաստասիա Լավրինան է: Վերջինս դեռևս 2021 թվականին հեղինակել էր հակահայկական քարոզչական բնույթի մեկ այլ ռուսալեզու վավերագրական ֆիլմ, որի թիրախում Գևորգավանի ռուսական եկեղեցին էր (Գևորգավանի ռուսական եկեղեցու շուրջ): Այս ֆիլմի քարոզչական թեզն այն է, որ հայկական կողմը ոչնչացրել է ոչ միայն իսլամական, այլ նաև՝ Ռուս ուղղափառ եկեղեցու և Աղվանից եկեղեցու մշակութային ժառանգությունը: Ըստ ֆիլմի հեղինակների՝ դա դրսևորվել է այդ եկեղեցիները հայկականացնելով, հայ եկեղեցու ծիսակարգին հարմարեցնելով, իսկ այդ ամենի անհնարինության դեպքում՝ շինությունները անտերության մատնելով, ռազմական և այլ նպատակներով օգտագործելով: Որպես քարոզչական թիրախ այս անգամ ընտրվել է օկուպացված Թալիշ գյուղի անցած դարի 50-ական թվականների վերջին կառուցված մշակույթի տան շենքը։ Հաղորդման հեղինակները, ադրբեջանական «փորձագետները» այն հայտարարում են ‹‹ռուսական ուղղափառ եկեղեցի››: Որպես պատմաբան ներկայացող Մահաբատ Փաշաեվան հնարում է մի պատմություն՝ իբր թե ‹‹Թալիշի ռուսական եկեղեցին›› կառուցվել է վերոնշյալ տարածքների Ռուսական կայսրությանը միանալուց հետո, երբ Թալիշում և շրջակայքում ռուսական զորամասեր և ռուս բնակչություն հաստատվեց և կարիք առաջացավ կրոնական կառույցների: Եվ այս ամենն, իհարկե, առանց փաստի, վավերագրի կամ արխիվային փաստաթղթի։ Իհարկե, չի նշվում, թե երբ է կառուցվել ‹‹եկեղեցին››, ինչպես է այն կոչվել, թե ինչ ռուսական զորամաս կամ ռուս բնակչություն է եղել Թալիշ գյուղում ու շրջակայքում: Չի նշվում, քանի որ գոյություն չունի  իրենց հայտարարությունները հաստատող կամ վավերացնող որևէ փաստ։ Առավել զարմանալի է պաշտոնական Ռուսական Ուղղափառ եկեղեցու՝ Բաքվի և Ադրբեջանի թեմի քարտուղար, վարդապետ Ալեքսիի արտահայտած պնդումն այն մասին, որ  Ղարաբաղի հողերում գործել են մոտ 40 ուղղափառ ռուսական և ավելի քան 500 աղվանական եկեղեցիներ։ Վերադառնալով Թալիշ գյուղի վերոնշված շինությանը,  հարկ է նշել, որ 2020 թվականի պատերազմի հետևանքով  գյուղի տեղահանված բնակիչների բազմաթիվ վկայությունների համաձայն՝ այն կառուցվել է  1957-1959 թվականներին, որպես գյուղի մշակույթի տուն-ակումբ։ Այստեղ գործում էին գյուղի կինոթատրոնը, ինչպես նաև  սպորտային, մշակութային, արհեստագործական տարբեր բնույթի խմբակներ: Այստեղ էր տեղակայված նաև գրադարանը: Շենքի արտաքին տեսքը, պատերի շարվածքը, քարի տաշվածքը, և ընդհանրապես ճարտարապետական ոճն ակնհայտ խորհրդային տարիների են: Շինության առավել աչքի ընկնող մասը  շքամուտքն է, որի սյուները, կամարը, ատամնազարդ քիվը և բարձրաքանդակ զարդագոտին իր շրջանաձև կենտրոնական հորինվածքով ակնհայտորեն մանտանշում են 20-րդ դարի 50-ական թվականներին ձևավորված ճարտարապետական մոնումենտալ ոճը, որն առկա է նաև  նույն շրջանի  աղբյուր-հուշարձաններում և Հայրենական պատերազմում զոհվածների հիշատակին կանգնեցված  հուշարձաններում։ Շքամուտքի քանդակազարդ գոտու մտահաղացման հեղինակն է Ռուբիկ Աղաջանյանը։ Անդրադառնալով մուտքի ճակատակալ զարդաքանդակին՝ Սլավա Բայունցը նշեց, որ քանդակագործը գյուղից չէր և անունը Թորգոմ էր։ Ուշագրավ է, որ զարդագոտու կենտրոնում դռևս տեսանելի է  հնգաթև աստղի  վնասված բարձրաքանդակը: Ակումբի ներքին հարդարանքը, ինչպես վկայում է մանուկ հասակում  շինարարությանը մասնակցած թալիշեցի Թեմիկ Խալափյանը, կատարել էին Երևանից հրավիրված շինարար-վարպետները: Հատկապես ուշագրավ էին  կինոթատրոնի դահլիճի պատերի խաղողի ողկույզների  պատկերները: Թալիշեցի Սլավա Բայունցը նշում է, որ մշակույթի տան վարպետ-շինարարն էր Մելիք Զաքարյանը, ով աշխատում էր իր շինարարական ջոկատի հետ: Գյուղի մշակույթի տունը կառուցվել է թալիշեցիների միջոցներով, հենց իրենք էլ մասնակցել են շինարարության բոլոր փուլերին: Ավագ սերնդի ներկայացուցիչները շատ լավ հիշում են շինության զրոյից կառուցման մանրամասները՝ այդ թվում ովքեր են մասնակցել, ինչ չափով, նաև հիշում են, թե ինչ բնույթի միջոցառումներ են եղել Թալիշի մշակույթի տանը https://www.facebook.com/groups/TalishArcax/?ref=share: Թալիշի մշակույթի տունը տուժել է դեռևս Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ, երբ գյուղը ժամանակավորապես գրավել էին ադրբեջանական զորքերը: Շինությունը տուժել է նաև 2016 թվականի ապրիլյան և 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմների ժամանակ ադրբեջանական զորքերի կողմից գյուղի ինտենսիվ հրետակոծությունից: Ահա թե ինչպես են խորհրդային մշակույթի տունը, որն ավերվել է հենց Ադրբեջանի զինուժի կողմից, «մասնագետներն» ու «փորձագետները» ներկայացնում որպես հայերի վանդալիզմի զոհ դարձած ռուսական եկեղեցի։ Մեր արձագանքը Ադրբեջանի կողմից Արցախի ժառանգության հանդեպ էթնոցիդի  քաղաքականությունը չի սահմանափակվում միայն այդ ժառանգությունը ոչնչացնելով ու ավերելով։ Ադրբեջանը ձևափոխում, վերանվանում, շինծու գործառույթներ է վերագրում հայկական մշակութային ժառանգությանը՝ այդ արշավում ներգրավելով ակադեմիական բարեվարքության հետ կապ չունեցող «մասնագետների», քաղաքական պատվեր կատարող կրոնական ու հասարակական գործիչների։ Մինչդեռ ՄԱԿ-ի կողմից 2007 թվականի սեպտեմբերի 13-ին ընդունված «Բնիկ ժողովուրդների իրավունքների մասին» հռչակագիրն իր 8-րդ հոդվածով արգելում է ձուլմանն ու մշակութային ոչնչացմանն ուղղված գործողությունները, ժողովուրդներին իրենց մշակութային արժեքներից կամ էթնիկ անհատականությունից զրկելու ցանկացած փորձ, էթնիկ խտրականության ցանկացած դրսևորում (The United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP), 2007, art. 8.)։ «Զինված բախումների դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» 1954 թվականի կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածն ու 1999 թվականի երկրորդ արձանագրության 9-րդ հոդվածի գ կետն արգելում են մշակութային արժեքի ցանկացած վերափոխում, օգտագործման ձևի փոփոխություն, որոնք նպատակ ունեն թաքցնելու կամ ոչնչացնելու մշակութային, պատմական կամ գիտական վկայությունները: Բայց ըստ էության միջազգային փաստաթղթերը, արգելքներն ու պարտավորություններն անզոր են կանգնեցնել Ադրբեջանի կողմից պետական մակարդակով իրականացվող վանդալիզմն ու բռնայուրացումը։

Թալիշ գյուղի սբ․ Ամենափրկիչ եկեղեցին ‹‹աղվանա-ուդիական›› հռչակելու մասին

2023 թվականի հունվարի 15-ին ադրբեջանական CBC TV Azerbaijan հեռուստալիքով հեռարձակվեց բացահայտ քարոզչական բնույթ կրող «Разрушенные храмы Карабаха: разоблачение армянского вандализма» ռուսալեզու վավերագրական ֆիլմը https://www.youtube.com/watch?v=pbgRzebfJwA: Ֆիլմի հեղինակը և վարողը Ադրբեջանում ռուսական համայնքի ղեկավարի տեղակալ, լրագրող Անաստասիա Լավրինան է: Ակնհայտ քարոզչական բնույթ կրող ֆիլմում թիրախավորված էին Արցախի Հանրապետության Թալիշ գյուղի երկու կառույցներ՝ գյուղի մշակույթի տունը և սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին: Թալիշ գյուղի սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին ներկայացվում է որպես աղվանա-ուդիական և վերագրվում 12-13-րդ դարերին: Նման կերպ է եկեղեցին ներկայացնում և թվագրում Ադրբեջանում ուդիական համայնքի ղեկավար Ռոբերտ Մոբիլին, ով ակտիվորեն մասնակցում է հայկական մշակութային ժառանգության բռնայուրացմանը միտված ադրբեջանական պաշտոնական քաղաքականությանը և քարոզչությանը: Ռոբերտ Մոբիլիի համար նման թվագրության համար հիմք է հանդիսացել այն, որ ‹‹եկեղեցին կառուցված է ավազաքարից, կրաքարից, որոնք հողմահարվում են 500-600 տարվա ընթացքում››: Իսկ քանի որ, ըստ նրա, եկեղեցու որոշ քարեր մաշված են, հողմահարված, ուրեմն եկեղեցին շատ ավելի հին է։  Նշենք, որ Թալիշի սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1894 թվականին տեղի բնակիչների միջոցներով: Եկեղեցու մասին փաստացի տվյալներ է հաղորդում Մակար Բարխուդարյանցը (Բարխուտարեանց 1895, 226): Եկեղեցու մասին ավելի մանրամասն տես՝ https://monumentwatch.org/hy/?s=%D4%B9%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%B7%D5%AB+%D5%A5%D5%AF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%AB: Ադրբեջանական կողմը, որը որոշ դեպքերում ինքն է մեջբերում և հղում Մակար Բարխուդարյանցին, ում աշխատանքներին շատ լավ ծանոթ է, այս դեպքում, բնականաբար, լռում է: Թալիշի սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցու աղվանա-ուդիական լինելու մյուս կռվանը ըստ Մոբիլիի՝ եկեղեցու ներսի խաչերն են: Չգիտես ինչու, ադրբեջանական կողմը, Ռոբերտ Մոբիլին 17-19-րդ դարերի խաչային հորինվածքները, խաչերը, խաչաքանդակները ներկայացնում են որպես աղվանա-ուդիական: Այս մասին ավելի մանրամասն տես՝ https://monumentwatch.org/hy/alerts/%d5%a3%d5%b5%d5%b8%d6%82%d5%bf%d5%a1%d6%80%d5%a1%d6%80-%d5%b4%d5%b8%d5%a2%d5%ab%d5%ac%d5%ab%d5%b6-%d5%b8%d6%80%d5%b8%d5%b7%d5%a5%d5%ac-%d5%a7-%d5%a1%d5%b2%d5%be%d5%a1%d5%b6%d5%a1%d5%af/ Վավերագրական ֆիլմում հնչում է այն միտքը, որ եկեղեցին չի ‹‹հայկականացվել››, գրեթե անաղարտ՝ ‹‹աղվանա-ուդիական տեսքով›› է պահպանվել զուտ այն պատճառով, որ խորհրդային տարիներին շենքը օգտագործվել է որպես տնտեսական պահեստ և ներսի պատերը ծածկվել են սվաղի շերտով, ‹‹որի շնորհիվ էլ տեղում մնացել են ուդիական խաչերը››: Ռոբերտ Մոբիլին հայտնեց այն միտքը, որ շուտով եկեղեցին պետք է վերանորոգվի, ամրակայվի որպես տարածքում աղվանա-ուդիական հուշարձանի, եկեղեցու ցուցադրման լավ օրինակ: Ինչպես տեսնում ենք, Ադրբեջանի քարոզիչներն ու  իրենց «հետազոտողներ ու փորձագետներ» հռչակողները, տարրական գիտելիքի պակասն ու անտեղյակությունը լրացնում են ինքնահնար հայտարարություններով՝ ըստ առաջադրանքի և պահի փոխելով հայ քրիստոնեական կառույցների ժամանակն ու պատկանելությունը։  

«Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ակադեմիական հարթակի 2023 թվականի տարեկան հաշվետվությունը

Սիրելի բարեկամներ, գործընկերներ և աջակիցներ: «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ակադեմիական հարթակն անցած ծանր ու ողբերգական տարում՝ անկախ հանգամանքներից և հավատարիմ իր ընտրած ակադեմիական բարեվարքության սկզբունքներին, շարունակել է միջազգային գիտական հանրույթին ներկայացնել Արցախի ժառանգության անկողմնակալ, գիտականորեն հիմնավորված և մանրամասնված պատկերը, հետևել ու արձագանքել դրանց պահպանության ու պաշտպանության խնդիրներին: Սա կամավոր աշխատանք է, սա մեր համեստ ու համառ ներդրումն է հանուն արդարության: Եվ մենք այն նույն ջանասիրությամբ և նվիրումով շարունակելու ենք նաև գալիք տարում: Նոր տարին նորանում է միա՛յն և միա՛յն մեր նվիրումով ու մեր ամենօրյա ջանքերով: Խաղաղ Նոր տարի և հուսադրող Սուրբ Ծնունդ բոլորիդ: 2023 թվականին «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագրի թիմը գրանցել է հետևյալ արդյունքները։ Հուշարձանների քննություն՝ 70։ Կայքում ներկայացված հուշարձաններն են՝ 1.     Քարաշեն գյուղի Թադեոսի կամուրջը  2.     Թաղոտի աղբյուրը  3.     Շախկախի վանքը 4.     Դադիվանքի համալիրը. ընդհանուր տեղեկություններ 5.     Դադիվանք. Սուրբ Դադիի և նրա գերեզմանի մասին  6.     Դադիվանքի Կաթողիկե եկեղեցին և հարակից կառույցները 7.     Դադիվանքի փոքր գմբեթավոր եկեղեցին, զանգակատունը, խաչքարերը և մատուռները 8.     Դադիվանքի աշխարհիկ հուշարձանախումբը  9.     Հին Սխտորաշենի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 10.  Վերին Սզնեքի Եղցաձորի եկեղեցին 11.  Խնուշինակի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 12.  Մեսիս վանքը 13.  Մեծ ճյուր աղբյուրը 14.  Հերհերի սբ․ Գրիգորիսի եկեղեցին  15.  Կարմիր գյուղի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 16.  Հարավ գյուղի սբ․ Մեսրոպ եկեղեցին  17.  Մսմնայի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին  18.  Վաղուհասի սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին  19.  Հաթերքի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 20.  Սառնաղբյուր գյուղի սբ․ Գևորգ եկեղեցին 21.  Պտկեսբերքի սբ․ Գևորգ վանքը  22.  Վարդաձորի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 23.  Սխտորաշենի Տնջրուն աղբյուրը  24.  Դահրազի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 25.  Գանձասարի վանքը. ընդհանուր տեղեկություններ 26.  Գանձասարի սբ․ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին  27.  Գանձասարի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու գմբեթն ու քանդակային հորինվածքները  28.  Գանձասարի գավիթը և աշխարհիկ շինությունները  29.  Գանձասարի խաչքարերն ու տապանաքարերը  30.  Գանձասարի վանքն անկախության տարիներին 31.   Կարմիր եկեղեցին (Մելիք Փաշայանների դամբարանը) 32.  Բերդաձորի սբ․ Գրիգոր կամ Կարմիր վանքը 33.  Երից մանկանց վանքը 34.  Չախմախ մատուռը 35.  Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված հադրութցիների հիշատակին նվիրված հուշարձանը 36.  Խաչմաչի սբ․Ստեփանոս եկեղեցին 37.  Խաչմաչ գյուղի աղբյուրը 38.  Ամարասի վանքը. ընդհանուր տեղեկություններ 39.  Ամարասի սբ․ Գրիգորիսի մասունքարանը 40.  Ամարասի վանական համալիրի պաշտպանական համակարգը և աշխարհիկ շինությունները 41.  Ամարասի վանական համալիրի Սբ. Գրիգորիսի եկեղեցին 42.  Ամարասի վանքի խաչքարերը, սբ. Գրիգորիսի «տապանաքարն» ու արձանագրությունները 43.  Խաչմաչի սբ․ Վանես եկեղեցին 44.  Կիչանի անապատը 45.  Կիչանի սբ. Աստվածածին եկեղեցին 46.  Քարաշեն (Դաշուշեն) գյուղի «Քարին ջուր» աղբյուր-հուշարձանը 47.  Քարաշենի (Դաշուշեն) Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 48.  Քարաշենի (Դաշուշեն) Սբ․ Սարիբեկ (Սրաբեկ) սրբատեղին 49.  Քարաշենի (Դաշուշեն) Սբ․ Սարիբեկ աղբյուրը 50.  Վերին Ղլիջբաղի Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 51.  Առաջաձորի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին 52.  «Ըղեն Նահատակ» վանքը 53.  Կղարծիի Սրբոց Թարգմանչաց եկեղեցին 54.  Խնապատի Երեշենի մատուռը 55.  Չարեքտարի վանքը․ պատմա-ճարտարապետական քննություն 56.  Չարեքտարի վանքը․ հնագիտական հետազոտությունը 57.  Աղավնո գյուղի Սրբոց Նահատակաց եկեղեցին 58.   Սառնաղբյուրի (Աղբուլաղ) Քյարիզ աղբյուրը 59.  Կավահանի (Ղավախանի) Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 60.  Վարազաբուն գյուղի Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 61.  Ծաղկավանքի Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 62.  Մյուրիշենի Պլաճուր աղբյուրը 63.  Մյուրիշենի Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 64.  Վաճառի Սբ․ Ստեփանոս վանքը. Վաճառ գյուղաքաղաքը և Սբ․ Ստեփանոս վանքը 65.  Վաճառի Սբ․ Ստեփանոս վանքի հիմնական կառույցները հնագիտական հետազոտության լույսի ներքո  66.  Վաճառի սուրբ Ստեփանոս վանքի եկեղեցին և մասունքարանը 67.  Մեծիրանից Սբ․ Հակոբավանքը 68.  Աղդամի մզկիթը 69.  Ասկերանի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին 70.  Կոլխոզաշենի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին ՀՀ Սահմանային հուշարձաննների հետազոտում՝ 15 Բարձրավանի Քրատակի Սբ. Մինաս Շինուհայրի Կուսանաց անապատ Խոզնավարի Բազառխանա վայրում թևավոր խաչքար և շինությունների մնացորդներ Խնածախի Չալուկի խութ վայրի խաչքարերը Կոռնիձորի Խաչեր կոչվող տեղամասի (Շուռնուխ հնավայր) կոթողները Վերիշենի Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին Ակներ գյուղի Խաչեր սրբատեղին Հին Քարաշեն գյուղի եկեղեցին, 1551թ. Հին Քարաշեն գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցին, 1731թ. Հին Խոտ բնակատեղիի գերեզմանատունը Հին Շինուհայր բնակատեղիի գերեզմանատունը Հալիձոր. Հարանց անապատը («Սյունյաց մեծ անապատը») Բարձրավանի քարավանատունը Բարձրավանի Սբ. Հռիփսիմե եկեղեցին Բղենո Նորավանքը Թանգարաններ և մասնավոր հավաքածուներ՝ 5 Շուշի քաղաքի պատմության թանգարանը Գրիգորի Գաբրիելյանցի անվան երկրաբանության թանգարանը Շուշիի կերպարվեստի պետական թանգարանը Հադրութի Արթուր Մկրտչյանի անվան հայրենագիտական թանգարանը «Տողի մելիքական ապարանք» պատմամշակութային արգելոց թանգարանը Մեդիա դաշտի մոնիթորինգ և ահազանգերի մշակում՝ 48 նյութ 1.     Ադրբեջանը շարունակում է Հայաստանի դեմ մեղադրանքները. 2022 թ. դեկտեմբերի 15-16-ը Փարիզում կայացած ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Զինված բախումների դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության կոմիտեի» 17-րդ նստաշրջանում Ադրբեջանի զրպարտչական ելույթի մասին 2.     Ադրբեջանի հանրապետության ագրեսիվ քաղաքականության հերթական դրսևորումը 3.     Թալիշ գյուղի սբ․ Ամենափրկիչ եկեղեցին ‹‹աղվանա-ուդիական›› հռչակելու մասին 4.     Թե ինչպես են Ադրբեջանի ‹‹մասնագետներն›› ու հոգևորականները Թալիշ գյուղի 1957-1959 թթ. կառուցված մշակույթի տունը համարում ռուսական եկեղեցի և ‹‹հայկական վանդալիզմի›› զոհ 5.     Այս անգամ էլ Ազոխի քարայրը 6.     44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի կողմից Արցախի Կարմիր գյուղի սբ. Աստվածածին եկեղեցին թիրախավորելու մասին 7.     Բեռլինի միջազգային զբոսաշրջային կոմիտեն արգելել է 2023 թ․ մարտի 7-9-ը Բեռլինում տեղի ունեցող համաշխարհային խոշորագույն ցուցահանդեսի ժամանակ ներկայացնել Արցախի մշակութային ժառանգությունը 8.     Թյուրքալեզու պետությունների կազմակերպության առաջնորդների արտահերթ գագաթնաժողովին Ադրբեջանի նախագահի ելույթի առթիվ 9.     Թալիշի ադրբեջանական բնակավայրի ստեղծումը՝ հայկական բնակավայրի հաշվին 10.  Սյունիքի և Արցախի սահմանագլխի «Մեծ և Փոքր Սյունիքներ» հուշակոթողն անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ՝ հայտնվելով ոչնչացման սպառնիքի առաջ 11.  Աղավնո գյուղը Ադրբեջանի վանդալիզմի զոհ 12.  Բաքվում տեղի ունեցած «Կովկասյան Աղվանք․ կրոնական և հասարակական կյանքը» 10-րդ միջազգային գիտաժողովի շուրջ 13.  Ադրբեջանն սպառնում է Դադիվանքից հեռացնել հայ վանականներին 14.  Ադրբեջանի «աղվանա-ուդիական» համայնքի ներկայացուցիչները պղծել և քանդել են Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Ծիծեռնավանքի հայկական եկեղեցու եզակի շուրֆը 15.  Ադրբեջանցիները հիմնահատակ քանդել են Հադրութի Ավ․ Իսահակյանի անվան կենտրոնական գրադարանի շենքը և հարակից բնակելի տները 16.  Շուշիի կերպարվեստի պետական թանգարանի ոչնչացման շուրջ 17.  Լաչինի գերեզմանատան ավերումն ու խաչքարերի ոչնչացումը 18.  Ադրբեջանը ոչնչացրել է Բերձոր քաղաքի Փառքի հուշահամալիրը 19.  Ադրբեջանը բունկերներ է փորել հայկական Գյավուրկալա բնակատեղիի վաղքրիստոնեական դամբարանադաշտում 20.  Ադրբեջանի առաջին արձագանքը միջազգային ակադեմիական խմբի հրատարակած «Կովկասյան Աղվանք» գրքին 21.  Ադրբեջանը ոչնչացրել է Հալիվորի կամուրջը 22.  Ադրբեջանի նախագահի հրամանով հայկական պատմական Տողը վերածվում է ադրբեջանական-աղվանական ‹‹Տուղ›› արգելոցի 23.  Բերձորի Սուրբ Համբարձում եկեղեցին մզկիթի վերածելու ադրբեջանական նախագծի մասին 24.  Ահազանգ․ Կավաքավանքի եկեղեցին կորցնում է իր նախնական տեսքը 25.  Հադրութի Քյուրաթաղ գյուղում խաչքար է ոչնչացվել 26.   Ադրբեջանը հայազրկում է Շուշիի մշակութային ժառանգությունը: 27.   Ավետարանոցի հուշահամալիրի մասին: 28.   Մելիք Բեգլարյանների ամրոց-ապարանքը՝ ավերման եզրին: 29.   «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք» կոչվող կազմակերպությունը դիմել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին՝ «Արևմտյան Ադրբեջանի» մշակութային ժառանգության ոչնչացման կանխման առաջարկով: 30.   Ադրբեջանցիներն ավերել են Արցախի Հադրութի շրջանի Ուխտաձոր գյուղի՝ Արցախյան ազատամարտին նվիրված հուշարձանը և խաչքարը: 31.   Ամարասի վանքն օկուպացված է․ Ադրբեջանը պարտավոր է պահպանել օկուպացված տարածքներում մշակութային ժառանգության պահպանության միջազգային դրույթները: 32.   Չարեքտարի վանքն ադրբեջանական վանդալիզմի թիրախ: 33.   Հռոմի ստատուտը մշակութային ժառանգության մասին: 34.   Գանձասարի բռնայուրացումն սկսված է: 35.   Ցուցանակները ջնջելով՝ պատմությունը չես ջնջի: 36.   Շուշին հայտարարվել է 2024 թվականի իսլամական աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք: 37.   Ադրբեջանի վտանգավոր հայտարարություններն ու նախաձեռնությունները: 38.   Լեմկինի անվան ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը Կարմիր դրոշի ահազանգ է հայտարարել Հայաստանի հանդեպ Ադրբեջանի Հանրապետության ագրեսիայի հավանականության վերաբերյալ: 39.   Ադրբեջանը տապալել է Ստեփանակերտի խաչը: 40.   Վանքի ավտոմեքենաների համարանիշների պատը քանդվել է Ադրբեջանի նախագահի հրամանով: 41.   Ադրբեջանցիները Ստեփանակերտում վանդալիզմի են ենթարկել Ստեփան Շահումյանի արձանը: 42.   Ադրբեջանն ընտրվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 42-րդ Գլխավոր Կոնֆերանսի փոխնախագահ: 43.   Ադրբեջանն աղբակույտի է վերածել Շուշիի 19-րդ դարի Մեղրեցոց Սբ. Աստվածածին եկեղեցու պատմական շերտերը: 44.   Ադրբեջանական քարոզչամեքենայի նոր թեզը. խորհրդային տարիներին Արցախում խոչընդոտում էին ադրբեջանցի հետազոտողներին աշխատել: 45.   Ադրբեջանը ոչնչացնում է Շուշիի գերեզմանոցները: 46.  Արցախի Հադրութ քաղաքի պատմական հայկական ինքնության օտարումը և նոր՝ «ադրբեջանական ինքնության» ստեղծումը 47.  Պատմական-մշակութային ժառանգության բռնյուրացման նոր փորձեր 48.  Ադրբեջանը ավերել է Քաշաթաղի շրջանի Աղանուս գյուղի աղբյուր-հուշարձանը Նորություններ բաժնի համար նյութերի պատրաստում և հրապարակում՝ 23 1.     Մաքրման աշխատանքներ Հակոբավանքում 2.     Լեմկինի անվան Ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտի ահազանգերը՝ արցախահայությանը Ադրբեջանի ցեղասպանության մասին 3.     Տիգրանակերտում «ադրբեջանական» պեղումների մասին 4.     Ավստրիայի խորհրդարանը միաձայն ընդունել է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի դեմ Ադրբեջանի կողմից իրականացված էթնիկ զտումը դատապարտող բանաձև 5.     «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագրի թիմն Սյունիքում 6.     ՄԱԿ-ի մշակութային իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողի հաղորդագրությունն ուղղված Ադրբեջանին՝ Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային և կրոնական նշանակալի վայրերի վիճակի մասին 7.     Ռուբեն Գալիչյանի «Արևմտյան Ադրբեջան» նորաստեղծ տերմինը» հոդվածը 8.     Աղավնոյի կոթողները կանգնեցվել են Եռաբլրում 9.      «Հավերժի վավերագրություն․ Արցախ» լուսանկարչական ցուցադրությունը Հայաստանի պատմության թանգարանում 10.   Ռուբեն Գալիչյանի «Արևմտյան Ադրբեջան» նորաստեղծ տերմինը» հոդվածը 11.   ՄԱԿ-ի մշակութային իրավունքների հարցերով հատուկ զեկուցողի հաղորդագրությունն ուղղված Ադրբեջանին՝ Լեռնային Ղարաբաղի մշակութային և կրոնական նշանակալի վայրերի վիճակի մասին 12.   «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագրի թիմը Սյունիքում 13.   Ավստրիայի խորհրդարանը միաձայն ընդունել է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի դեմ Ադրբեջանի կողմից իրականացված էթնիկ զտումը դատապարտող բանաձև 14.   Տիգրանակերտում «ադրբեջանական» պեղումների մասին 15.   Լեմկինի անվան Ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտի ահազանգերը՝ արցախահայությանը Ադրբեջանի ցեղասպանության մասին 16.   Մաքրման աշխատանքներ Հակոբավանքում 17.   Ադրբեջանական մեդիան Տիգրանակերտի վաղքրիստոնեական հրապարակը ներկայացնում է որպես Փանահի 18.   Լույս է տեսել «Կովկասյան Աղվանք» միջազգային ձեռնարկը 19.   «Արցախի կոթողային մշակույթը» հետազոտության էլեկտրոնային տարբերակը հասանելի է www.monumentwatch.org կայքում 20.   ՄԱԿ-ի Հաագայի Արդարադատության միջազգային դատարանը «Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիայի» շրջանակներում 2023 թվականի փետրվարի 22-ին որոշում է կայացրել Լաչինի միջանցքի ապաշրջափակման վերաբերյալ՝ մերժելով Ադրբեջանի հակընդդեմ հայցը 21.   Լույս է տեսել «Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի ամրոցները» գիրքը 22.   Լույս է տեսել Տիգրան Ալեքսանյանի «Միջնադարյան հուշարձանների ուսումնասիրությունը Խաչենի իշխանության տարածքում» գիրքը 23.   Լույս է տեսել Րաֆֆի Քորթոշյանի «Արցախի վտանգված հայկական քրիստոնեական ժառանգությունը» գիրքը Փաստեր և մանրամասներ 1.     Ինչպես պաշտպանել. ռազմիկն ու իր ընտանիքը։ 2.     Խաչքար, 13-րդ դար, Հաթերք, Արցախ: 3.     Խաչենեկ (Խաչինեկ) Անեցի և Շահեն։ Բռիեղցի վանքային համալիր, Արցախ։ 4.     Խաչենեկ (Խաչինեկ) Անեցի և Շահեն։ Բռիեղցի վանքային համալիր, Արցախ։ 5.     Ղազար կազմողի խաչքարը: Ամարասի վանք, Արցախ: 6.     Խաչքար, Քոլատակ, այժմ՝ Հակոբավանքում, Արցախ։ 7.     Մայրական գորովանք: Մայրը և ռազմիկ որդին։ Կոշիկ անապատ, Արցախ: 8.     Դադիվանք, խաչքար, 1182 թ.: 9.     Դադիվանք, խաչքար 1283 թ․։ 10.  Թարթառի հովիտ, Արցախ։ 11.  Մեր ազգի և ծնողների հիշատակի համար: 12.  Արզուխաթուն իշխանուհին իր որդիների մասին, Դադիվանք, կաթողիկե եկեղեցի: 13.  Երկու խաչքար՝ մի ընտանիքի պատմություն։ Հանդաբերդի վանք, Քարվաճառ։ 14.  Չարեքտարի վանք, Թարթառի վերնահովիտ, Արցախ: 15.  Եզակի թևավոր խաչքար` արևային ժամացույցով:  Գործուղումներ «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» թիմը երեք անգամ գործուղվել է Սյունիքի սահմանային բնակավայրեր՝ հետազոտելու հուշարձանները և մշակութային կառույցները։ Առաջին գործուղումը եղել է սեպտեմբերի 20-24-ն ընկած ժամանակահատվածում, մասնակիցներն են՝ Համլետ Պետրոսյան Ռուբեն Հովսեփյան Համազասպ Աբրահամյան Հետազոտված բնակավայրերն են՝ Խնածախ, Վաղատուր, Խոզնավար, Տեղ, Արավուս, Կոռնիձոր, Խնձորեսկ։ Երկրորդ գործուղումը եղել է հոկտեմբերի 27-31-ն ընկած ժամանակահատվածում, մասնակիցներն են՝ Համլետ Պետրոսյան Լյուբա Կիրակոսյան Գայանե Բուդաղյան Հայկուհի Մուրադյան Համազասպ Աբրահամյան Արման Գրիգորյան Հետազոտված բնակավայրերն են՝ Վերիշեն, Ակներ, Հին Խոտ Երրորդ գործուղումը եղել է նոյեմբերի 16-20-ն ընկած ժամանակահատվածում, մասնակիցներն են՝ Համլետ Պետրոսյան Հայկուհի Մուրադյան Արման Գրիգորյան Ռուբեն Հովսեփյան, Համազասպ Աբրահամյան Հետազոտված բնակավայրերն են՝ Շինուհայր, Հալիձոր, Բարձրավան Համագործակցություն «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագիրը 2023  թվականի ընթացքում շարունակել է սերտ համագործակցությունը. «Կովկասի ժառանգության մշտադիտարկում» (Caucasus Heritage Watch) ծրագրի, ՀՃՈՒ հիմնադրամի, Արցախի ԿԳՄՍ և Հայաստանի Հանրապետության ԿԳՄՍ նախարարությունների հետ։ Հատուկ շնորհակալություն ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտին և Երևանի պետական համալսարանին, ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնին՝ մասնագիտական ու գործընկերային աջակցության համար: Շնորհակալություն ենք հայտնում մեր բոլոր գործընկերներին համգործակցության համար։ Հուսով ենք՝ շարունակել մեր համատեղ աշխատանքը նաև գալիք տարում։