Քորնելի և Փերդյու համալսարանների հետազոտողները 2020 թվականի վերջին ստեղծել են «Կովկասի ժառանգության մշտադիտարկում» (Caucasus Heritage Watch: https://caucasusheritage.cornell.edu/) հարթակը, որտեղ արբանյակային լուսանկարների օգնությամբ հետևում և վավերացնում են Ադրբեջանի հսկողության տակ անցած մշակութային ժառանգության վիճակը։ Խմբի գործունեությունը և կայքը միջազգային լայն ճանաչում են գտել։

Խմբի կազմակերպիչներ՝ հնագետներ Լորի Խաչատուրյանը և Ադամ Սմիթը ս. թ. հուլիսի 28-ին ՀՀ ԳԱԱ նախագահության կլոր դահլիճում (Բաղրամյան 24) հայ ակադեմիական հանրույթին ներկայացրեցին նախաձեռնության ընթացքը և կայքի գործունեությունը։

2022 թվականի ապրիլ ամսին ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտի  կրոնական ազատությունների միջազգային հանձնաժողովի տարեկան զեկույցն Ադրբեջանում 2021 թվականին կրոնական ազատության պայմաններն ընդհանուր առմամբ գնահատել է բացասական միտումներով՝ դիտարկվող խնդրի շրջանակ ներառելով նաև Արցախում (Լեռնային Ղարաբաղ՝ ըստ փաստաթղթի)  կրոնական և մշակութային ժառանգության արժեքների պահպանության հարցերը (ավերածությունները, ոչնչացումներն ու պատմական փաստերի խեղաթյուրումը),   որոնք ավելի մտահոգիչ են դարձել  2020 թվականի նոյեմբերին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքված հրադադարի արդյունքում Ադրբեջանի վերահսկողության տակ  անցած տարածքներում (https://www.uscirf.gov/annual-reports):

Թեև ադրբեջանական մամուլը վերջին օրերին ջանք չի խնայում խեղաթյուրել զեկույցի ողջ բովանդակությունը՝ տարածելով ապատեղեկատվություն (https://www.youtube.com/watch?v=1fytAP6j4q4), այնուամենայնիվ, զեկույցի հրապարակված ինչպես հակիճ, այնպես էլ ամբողջական տեքստում մանրամասն նշված են Ադրբեջանի կողմից հայկական մշակութային արժեքների ավերածությունների և դրա շուրջ պետական քաղաքականության դրսևորումները, անդրադառնալով թե՛ պատմությանը, թե՛ մեր օրերին (https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/azerbaijan/?fbclid=IwAR3CqfgrWvAeRTb62s_J8tWNW1u3I8s6v04AfFESUUgDSZfyjiWZitR67YY)։

Մասնավորապես, ԱՄՆ-ի կրոնական ազատությունների միջազգային հանձնաժողովի տարեկան զեկույցի առանցքում Caucasus Heritage Watch-ի (https://caucasusheritage.cornell.edu/) արբանյակային պատկերների փաստագրումներն են, որոնք վկայում են հայկական երկու գերեզմանոցների, մզկիթի, մի քանի եկեղեցիների ավերումների մասին, որոնք թեև որպես միջազգային հանցագործութուն արդեն փաստագրված են (ԵԽԽՎ բանաձևեր, Հաագայի արդարադատության միջազգային դատարան), այնուամենայնիվ անպատժելի են հենց Ադրբեջանի կողմից։ Թեև Ադրբեջանի կառավարությունը 2020 թվականին հայտարարեց, որ երկու զինվորի մեղադրանք է առաջադրվելու հայկական գերեզմանաքարերը ոչնչացնելու համար, սակայն իշխանությունները հրաժարվում են այդ դեպքերի վերաբերյալ որևէ տեղեկություն հրապարակել։ Զեկույցը փաստագրել է CHW-ի արբանյակային լուսանկարների հավաստմամբ  հունիս և սեպտեմբեր ամիսներին տեղի ունեցած հայկական մշակութային և կրոնական վայրերի ոչնչացումները և ներկայացրել, որ շինարարության պատճառով դրանք այսօր ևս գտնվում են վտանգի տակ։

Զեկույցն անդրադարձել է վերջին շրջանում միջազգային կարևոր ատյաններից հնչող եզակի նախադեպերին՝ կարևորելով թեˊ Արդարադատության միջազգային դատարանի դեկտեմբերյան որոշումը, որով հորդորվել էր Ադրբեջանին «ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու և պատժելու վանդալիզմի և պղծման գործողությունները, որոնք վերաբերում են հայկական մշակութային ժառանգությանը, ներառյալ . . . եկեղեցիները և այլ պաշտամունքային վայրերը, …գերեզմանատները»,  և թե՛ ԵԽԽՎ  մի քանի բանաձևերին «Լեռնային Ղարաբաղում հայկական մշակութային ժառանգութան ոչնչացման հետ կապված»։ Զեկույցը մեջբերելով ԵԽԽՎ բանաձևի կարևոր հատվածները, վերահաստատել է դրանց նշանակությունը․ հատկապես․ «6-շաբաթյա պատերազմի ընթացքում մշակութային ժառանգությանը միտումնավոր պատճառված վնասը, ինչպես նաև Շուշիի [Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարի] միտումնավոր գնդակոծությունը և այլ եկեղեցիների ու գերեզմանատների ոչնչացումը կամ վնասումը հակամարտության ընթացքում և դրանից հետո»։

ԱՄՆ Պետդեպարտամենտի 2021 թվականի միջազգային կրոնական ազատության մասին զեկույցը որպես միջազգային եզակի նախադեպ առաջին անգամ փաստում է Ադրբեջանի կողմից հայկական հուշարձանների շարունակական ոչնչացումը: Մասնավորապես, այն քննադատում է Արցախի քրիստոնեական ժառանգության, հայկական ինքնությունը ժխտելու Ադրբեջանի «աղվանականացման» քարոզչությունը։ Այս ամենի հետ կապված կազմակերպությունն առաջարկել է ԱՄՆ-ի կառավարությանը ֆինանսավորում հատկացնել ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությանը (USAID) և Բաքվում ԱՄՆ դեսպանատանը՝ Լեռնային Ղարաբաղում և հարակից տարածքներում պաշտամունքի վայրերը և կրոնական կամ մշակութային այլ վայրերը վերականգնելու, պահպանելու և պաշտպանելու համար (https://www.state.gov/reports/2021-report-on-international-religious-freedom/azerbaijan/?fbclid=IwAR3CqfgrWvAeRTb62s_J8tWNW1u3I8s6v04AfFESUUgDSZfyjiWZitR67YY)։

Զեկույցը, դատապարտելով հայկական եկեղեցիներն աղվանականացնելու ադրբեջանական քաղաքականությունը, որպես օրինակ մեջբերել է  մայիսի 4-ին Ադրբեջանի  Արտաքին գործերի նախարարության այն հայտարարությունը, որով  ադրբեջանական կողմից ֆինանսավորվող Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ տաճարի վերակառուցումը պետք է «համապատասխաներ բնօրինակ ճարտարապետական ​​ոճին», բայց արդյունքում պարզ դարձավ, որ տաճարը նույնպես վերագրվում է «աղվանական» ժառանգությանը։ Զեկույցը նշում է, որ հայկական կողմը համոզված է, որ նման հայտարարություններով փորձ է արվում թաքցնել եկեղեցու հայկական արմատներն ու կառուցվածքը, ներառյալ բնօրինակ գմբեթը: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին ուղղված նամակում Հայաստանի կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարի պաշտոնակատար Վահրամ Դումանյանը մեղադրել է Ադրբեջանին ակտիվորեն «պատմական փաստերի կեղծման քաղաքականություն» իրականացնելու մեջ՝ երբ գրավյալ տարածքների հայկական մշակութային ժառանգության վայրերը հռչակում են  «կովկասյան-աղվանական»։

ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտը զեկույցում մտահոգություն է հայտնել նաև 2020 թվականի նոյեմբերի հրադադարից հետո հայ ուխտավորների՝ Դադիվանք այցելության հետ կապված խնդիրներին և փաստել, որ դժվարացել է հայ ուխտավորների այցը ամբողջ տարվա ընթացքում, իսկ փետրվար և ապրիլ ամիսներին ուխտավորների երկու խմբերին արգելվել է մուտք գործել վանք։

Հատկապես ուշագավ է այն, որ զեկույցն անդրադարձել է ոչ միայն պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո հայկական մշակութային արժեքների ոչնչացման դեպքերին, այլև ներկայացրել Նախիջևանի ոչնչացումները։

Հունիսին The Art Newspaper-ը հրապարակեց մի զեկույց՝ օգտագործելով արբանյակային պատկերներ, որոնք մանրամասնում էին Նախիջևանի Ագուլիսի միջնադարյան հայկական եկեղեցիների ավերածությունների մասին: Եկեղեցիները առկա են եղել  1977 թվականին արված  նկարներում, սակայն բացակայում էին 2016 և 2019 թվականների պատկերներում: Դրանցից են Սուրբ Ստեփանոսը, Սուրբ Թովման,  Սուրբ Քրիստափորը, Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչը, Սուրբ Աստվածածնի Մեծ Անապատը և Սուրբ Հակոբ Հայրապետը։

The Art Newspaper-ը նաև պատմել է Նախիջևանի ողջ տարածքում հայկական ժառանգության ոչնչացման մասին, որը ժամանակին ներառում էր 89 եկեղեցի, 5840 խաչքար և ավելի քան 22000 տապանաքար՝ անկախ հետազոտող Արգամ Այվազյանի կողմից հավաքված 1964-87 թթ. փաստաթղթերի համաձայն:

«Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագրի թիմը սույն թվականի մայիսի 26-ին հյուրընկալեց «Կովկասի ժառանգության մշտադիտարկում» ծրագրի համահիմնադիր, Կոռնելի համալսարանի դասախոս Լորի Խաչադուրյանին։ Հանդիպման ընթացքում քննարկվեցին մշակութային ժառանգության պահպանության խնդիրները, https://caucasusheritage.cornell.edu/ և www.monumentwatch.org կայքերի աշխատանքների ընթացքը։

Վերջերս հայկական և միջազգային մեդիահարթակներում լայնորեն շրջանառվում է մի տեղեկատվություն, համաձայն որի «Հաագայի դատարանը Հայաստանին ճանաչել է որպես Արցախի հուշարձանների սեփականատեր» (https://artsakhpress.am/arm/news/162980/?fbclid=IwAR0ttW6RaZfmoGqv8W4qvPOeikNx6iN5RoBjYU2ESTEZp6CBUw41RgfeKIY)։ Սակայն այն չի համապատասխանում իրականությանը։

Իրականում ՄԱԿ-ի Հաագայի (Նիդեռլանդներ) արդարադատության միջազգային դատարանը 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ին ներկայացրել  է Ադրբեջանի դեմ  Հայաստանի հայցի հիման վրա կայացրած իր որոշումը՝   ՄԱԿ-ի  կողմից 1965 թվականին ընդունված «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի մասին միջազգային կոնվենցիայի» խախտումների վերաբերյալ, որը ներառում էր ժամանակավոր միջոցների կիրառման խնդրանքը։  Դատարանի վճիռը կազմված է 3 կետից, որը կայացրել են 15 դատավորներ՝ ձայներով տասնչորս կողմ՝ մեկ դեմ՝ համամասնությամբ, որոնցից ոչ մեկում չի նշվում մամուլում շրջանառվող մեկնաբանությունը․

• Ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու հայ ազգային կամ էթնիկ ծագում ունեցող անձաց դեմ ռասսայական ատելության և խտրականության հրահրումը և խթանումը, այդ թվում՝ Ադրբեջանի պաշտոնական և հասարակական կազմակերպությունների կողմից․ https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/180/180-20211207-PRE-01-00-EN.pdf,
• Ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու և պատժելու վանդալիզմի և պղծման գործողությունները, որոնք վերաբերում են հայկական մշակութային ժառանգությանը, ներառելով, բայց չսահմանափակվելով միայն եկեղեցիներով և պաշտամունքի այլ վայրերով, հուշարձաններով, տեսարժան վայրերով, գերեզմանատներով և արտեֆակտներով. https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/180/180-20211207-PRE-01-00-EN.pdf
• Բռնությունից և մարմնական վնասվածքներից պաշտպանել 2020 թվականի բախման արդյունքում գերեվարված բոլոր անձանց և ապահովել նրանց անվտանգությունն ու հավասարությունը օրենքի առջև։

Ավելին, թեև «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածով սահմանված է «ժառանգության տարածք մուտք գործելու և այն  վայելելու իրավունքի» իրականացման ձևակերպումը, որը չպետք է տեղի ունենա ռասսայական խտրականության հիման վրա, այնումանայնիվ, դատարանի որոշմամբ հայկական ուխտագնացությունները, այսինքն ժառանգության տարածք մուտքի իրավունքի թույլտվության  հրատապ հրաման չի տրվել https://foreignpolicy.com/2022/01/13/armenia-azerbaijan-nagorno-karabakh-cultural-desecration-is-racial-discrimination/: Իսկ միջանկյալ միջոցներ կիրառելու անհրաժեշտությունը դատարանի գնահատմամբ կապված է հայկական  մշակութային ժառանգությունը  անդարձ վնասների ենթարկվելու մտավախության և վեճի սրման փաստի հետ։

Դատարանի որոշման կարևորությունն  արտահայտված է հիմնականում հետևյալ կետերում․

• Դեկտեմբերի 7-ի որոշումը միջազգային առաջին և ամենաարդյունավետ գործիքն է, որով Ադրբեջանին հորդորվել է կանխել պատերազմի արդյունքում իր վերահսկողության տակ անցած հայկական մշակութային ժառանգությանը հասցված ցանկացած վնաս,
• մշակութային ժառանգության կանխամտածված ոչնչացումը կապվել է ռասայական խտրականության հետ և ընդլայնել վտանգված ժառանգությունը պաշտպանելու միջազգային հնարավորությունները,
• այն ուղերձ է ազգային պետություններին (Ադրբեջանին), որ ինքնիշխանությունը չի արտոնում կառավարությանը ոչնչացնել մշակութային ժառանգությունը՝ դրանով իսկ ստեղծելով նմանօրինակ արատավոր վարքագծի դեմ պայքարի նոր ճանապարհ https://foreignpolicy.com/2022/01/13/armenia-azerbaijan-nagorno-karabakh-cultural-desecration-is-racial-discrimination/:

Հաագայի դատարանի որոշման մասին առավել մանրամասն կարող եք կարդալ հետևյալ հղմամբ՝ Հաագայի միջազգային դատարանի որոշումը 1965 թվականի «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձեվերի մասին կոնվենցիայի» Ադրբեջանի կողմից խախտումների մասին - Monument Watch ։

https://monumentwatch.org/  ակադեմիական հարթակի խումբ։

Ուրախ ենք տեղեկացնել, որ Արցախի Հանրապետության Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության նախաձեռնությամբ լույս է տեսել Համլետ Պետրոսյանի և Հայկուհի Մուրադյանի «Արցախի մշակութային ժառանգությունը հարձակումների թիրախում» հետազոտությունը։ Այս ներածական քննությունը ներկայացնում է ադրբեջանական քաղաքականությունը խորհրդային և անկախության տարիներին՝ հատկապես շեշտադրելով 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմի արդյունքում ադրբեջանական վերահսկողության տակ անցած կրթա-մշակութային ժառանգության պահպանության վտանգները, մինչ օրս գրանցված վանդալիզմի դեպքերը և Արցախի Հանրապետության արդի մարտահրավերներն՝ ուղղված մշակութային ժառանգության պահպանությանը։ Աշխատանքը լույս է տեսել հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն և ֆրանսերեն լեզուներով։

Սիրով տեղեկացնում ենք նաև, որ մոտակա օրերին լույս կտեսնի Համլետ Պետրոսյանի և Նժդեհ Երանյանի «Արցախի կոթողային մշակույթը» հետազոտությունը։

Հատուկ շնորհակալություն Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմին՝ տպագրական աշխատանքներին աջակցելու համար։

«Հասարակություն վտանգի տակ գտնվող ժողովուրդների համար» (Gesellschaft für bedrohte Völker /GfbV) մարդու իրավունքների միջազգային կազմակերպություն է ՄԱԿ-ում, որն ունի խորհրդատվական կարգավիճակ։ Այն հիմնվել է 1968 թվականին որպես ցեղասպանության կանխարգելմանը միտված կազմակերպություն։ Տեղաբնիկ ժողովուրդների իրավունքների պահպանությանը վերաբերող և պաշտպանության խնդիրները հանրայնացնող առցանց հարթակ է։ Խմբագրության առաջարկով 2022 թվականի մարտի 3-ին հրապարակվել է Համլետ Պետրոսյանի հոդվածը՝ նվիրված Արցախի մշակութային ժառանգության ադրբեջանական բռնայուրացմանը։ https://gfbv-voices.org/das-kulturerbe-von-arzach-unter-beschuss-was-tun/:

Այսօր «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» նախաձեռնության թիմը հյուրընկալեց Արցախի Հանրապետության Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի փոխնախարար Լեռնիկ Հովհաննիսյանին։ Հանդիպման ընթացքում ներկայացվեց https://monumentwatch.org/ կայքը, քննարկվեցին համագործակցության հեռանկարները։

Եվրոպական խորհրդարանը,

– հաշվի առնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի վերաբերյալ իր նախկին բանաձևերը,

– հաշվի առնելով 2006 թվականի փետրվարի 16-ի Ադրբեջանում մշակութային ժառանգության վերաբերյալ իր բանաձևը https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-6-2006-0069_EN.html,

– հաշվի առնելով 2022 թվականի փետրվարի 17-ի համընդհանուր արտաքին քաղաքականության և անվտանգության քաղաքականության իրականացման մասին իր որոշումը՝ 2021 թվականի  տարեկան զեկույցը, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0039_EN.html,

– հաշվի առնելով 2021 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Հարավային Կովկասի հետ հարաբերությունների գծով պատվիրակության նախագահի, Հայաստանի հարցով Եվրոպական խորհրդարանի մշտական զեկուցողի և Ադրբեջանի հարցով Եվրոպական խորհրդարանի մշտական զեկուցողի՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի գործով Արդարադատության միջազգային դատարանի 2021 թվականի  դեկտեմբերի 7-ի որոշման հետ կապված  համատեղ հայտարարությունը https://www.europarl.europa.eu/delegations/en/dsca/documents/communiques,

-հաշվի առնելով Եվրոպայի խորհրդի Եվրոպական հանձնաժողովի ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ զեկույցները (ECRI) https://rm.coe.int/leaflet-ecri-2019/168094b101,

– հաշվի առնելով Հանձնաժողովի և Միության արտաքին հարաբերությունների և անվտանգության քաղաքականության գծով բարձր ներկայացուցչի 2020 թվականի մարտի 18-ի «Արևելյան գործընկերության քաղաքականությունը 2020 թվականից հետո» համատեղ հաղորդագրությունը https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/system/files/2020-03/joint_communication_on_the_eap_policy_beyond_2020.pdf,

– հաշվի առնելով Արևելյան գործընկերության երկրների տնտեսական և ներդրումային ծրագիրը,

– հաշվի առնելով Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) Մինսկի խմբի համանախագահների 2021 թվականի նոյեմբերի 11-ի հայտարարությունը, որը վերահաստատում է տարածաշրջանում պատմական և մշակութային վայրերի պաշտպանության կարևորությունը https://reliefweb.int/report/armenia/statement-co-chairs-osce-minsk-group-11-november-2021 ,

– հաշվի առնելով Արդարադատության միջազգային դատարանի (ICJ) 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի որոշումները,

– հաշվի առնելով 2021 թվականի հունիսի 21-ի ԵՄ Խորհրդի եզրակացությունները հակամարտություններում և ճգնաժամերում մշակութային ժառանգության նկատմամբ մոտեցման վերաբերյալ https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-9837-2021-INIT/en/pdf ,

– հաշվի առնելով ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1972 թվականի նոյեմբերի 16-ի «Համաշխարհային մշակութային և բնական ժառանգության պաշտպանության մասին» կոնվենցիան,

– հաշվի առնելով ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2003 թվականի հոկտեմբերի 17-ի «Մշակութային ժառանգության միտումնավոր ոչնչացման մասին հռչակագիրը»,

– հաշվի առնելով 1966 թվականի դեկտեմբերի 16-ի «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը»,

– հաշվի առնելով «Եվրոպական մշակութային կոնվենցիան», վերանայված «Հնագիտական ​​ժառանգության պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիան» և «Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության շրջանակային կոնվենցիան», որոնց կողմ են Հայաստանը և Ադրբեջանը,

– հաշվի առնելով 1954 թվականի Հաագայի կոնվենցիան «Զինված հակամարտությունների դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին», որին կողմ են Հայաստանը և Ադրբեջանը, և դրա Արձանագրությունը, որը կիրառելի է օկուպացված տարածքների նկատմամբ, և մշակութային արժեքների ուժեղացված պաշտպանության մասին 1999 թվականի երկրորդ արձանագրությունը, որն արգելում է «մշակութային արժեքների ցանկացած փոփոխություն կամ օգտագործման փոփոխություն, որը նպատակ ունի թաքցնել կամ ոչնչացնել մշակութային, պատմական կամ գիտական ​​ապացույցները» (1999թ․, Հաագայի երկրորդ արձանագրություն, 9-րդ հոդված),

– հաշվի առնելով 1948 թվականի դեկտեմբերի 10-ի «Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը»,

– հաշվի առնելով 1965 թվականի դեկտեմբերի 21-ի «Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիան»,

– հաշվի առնելով Եվրոպական Խորհրդարանի Կանոնակարգի 144(5) և 132(4) կանոնները,

1. քանի որ մշակութային, կրոնական կամ ազգային ժառանգության ցանկացած հուշարձանի կամ օբյեկտի ոչնչացումը կամ պղծումը խախտում է Եվրոպական միության սկզբունքները,
2. հաշվի առնելով, որ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի զինադադարից հետո Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է անցել 1456 հուշարձան, հիմնականում հայկական, նկատի ունենալով, որ 2020 թվականի պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից զգալի չափերով և միտումնավոր վնաս է հասցվել հայկական մշակութային ժառանգությանը,  մասնավորապես՝ Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ/Ղազանչեցոց եկեղեցու գնդակոծման, ինչպես նաև ավերման, գործառույթի փոփոխության կամ հակամարտության ընթացքում և դրանից հետո այլ եկեղեցիների և գերեզմանատներին հասցված վնասը, ինչպիսիք են Մեխակավանի  Զորավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին և Լեռնային Ղարաբաղի Մատաղիսի Սուրբ Եղիշա եկեղեցին. նկատի ունենալով, որ նախագահ Ալիևը Ծակուռիի 12-րդ դարի հայկական եկեղեցի կատարած այցելության ժամանակ «խոստացել է» հեռացնել դրա հայերեն արձանագրությունները,

3. մինչդեռ, ինչպես նշված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2003 թվականի մշակութային ժառանգության միտումնավոր ոչնչացման մասին հռչակագրում, մշակութային ժառանգությունը համայնքների, խմբերի և անհատների մշակութային ինքնության և սոցիալական համախմբման կարևոր բաղադրիչ է, այնպես որ դրա միտումնավոր ոչնչացումը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ մարդու արժանապատվության և մարդու իրավունքների վրա,
4. քանի որ մշակութային ժառանգության վայրերի, արտեֆակտների և արժեքների ոչնչացումը հրահրում է հասարակությունների միջև ռազմական գործողությունների, խթանում է փոխադարձ ատելությունն ու  դրդում  ռասայական նախապաշարմունքների,
5. հաշվի առնելով, որ փոքրամասնությունների նկատմամբ հարգանքը, ներառյալ նրանց մշակութային ժառանգության պաշտպանությունը, Եվրոպական հարևանության քաղաքականության (European Neighbourhood Policy) մի մասն է և քանի որ Եվրոպական հարևանության քաղաքականությունը նպատակ ունի Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ գործընկերություն հաստատել ընդհանուր արժեքների հիման վրա,
6. հաշվի առնելով, որ վերջին զինված հակամարտությունը Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շրջակայքում ավարտվել է Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջ ամբողջական հրադադարի մասին համաձայնագրից հետո, որը ստորագրվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին և ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին,
7. հաշվի առնելով, որ Լեռնային Ղարաբաղում կան բազմաթիվ եկեղեցիներ, մզկիթներ, խաչքարեր և գերեզմանոցներ,
8. հաշվի առնելով, որ 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Հաագայի Արդարադատության միջազգային դատարանը իր հրամանում նշել է, որ Ադրբեջանը «պետք է ձեռնարկի բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու և պատժելու վանդալիզմի և պղծման գործողությունները, որոնք վերաբերում են հայկական մշակութային ժառանգությանը, ներառյալ, բայց չսահմանափակվելով եկեղեցիներով և պաշտամունքի այլ վայրերով, հուշարձաններով, տեսարժան վայրերով,  գերեզմանոցներով և արտեֆակտներով, հաշվի առնելով, որ Դատարանը Հայաստանին և Ադրբեջանին հանձնարարել է «ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու ռասայաան ատելության հրահրումը և խթանումը», նկատի ունենալով, որ Հաագայի Արդարադատության միջազգային դատարանը Ադրբեջանին կարգադրել է «պաշտպանել բռնությունից և մարմնական վնասվածքներից բոլոր այն անձանց, ովքեր ձերբակալվել են 2020 թվականի հակամարտության պատճառով և շարունակում են մնալ կալանքի տակ», քանի որ դատարանը  իր որոշումներում նշել է, որ «երկու կողմերն էլ պետք է ձեռնպահ մնան ցանկացած գործողությունից, որը կարող է խորացնել կամ երկարացնել վեճը և Դատարանի համար  ավելի դժվարացնել դրա լուծումը»,

9. Քանի որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն վերահաստատել է երկրների պարտավորությունը պաշտպանել մշակութային ժառանգությունը՝ համաձայն 1954 թվականի Հաագայի կոնվենցիայի՝ Զինված ընդհարման դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին և առաջարկել է անկախ փորձագիտական ​​առաքելություն իրականացնել՝ մշակութային նշանակալի արժեքների նախնական գույքագրում՝ որպես տարածաշրջանի ժառանգության արդյունավետ պաշտպանությանն ուղղված առաջին քայլ.
10.  հաշվի առնելով, որ մշակութային ժառանգության պաշտպանությունը առանցքային դեր ունի կայուն խաղաղության հաստատման գործում՝ խթանելով հանդուրժողականությունը, միջմշակութային և միջկրոնական երկխոսությունը և փոխըմբռնումը, ինչպես նաև ժողովրդավարությունը և կայուն զարգացումը,
11. քանի որ մշակութային ապրանքները մեծ մշակութային, գեղարվեստական, պատմական և գիտական ​​նշանակություն ունեն և պետք է պաշտպանված լինեն ապօրինի յուրացումից, վատթարացումից և ոչնչացումից. քանի որ հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը աշխարհի հնագույն քրիստոնեական ժառանգության և մարդկության ընդհանուր ժառանգության մաս են կազմում.
12.  հաշվի առնելով, որ Արդարադատության միջազգային դատարանի գործով լուրջ մեղադրանքներ են հնչել Լեռնային Ղարաբաղում գերեզմանատների, եկեղեցիների և պատմական հուշարձանների ավերմանը Ադրբեջանի իշխանությունների մասնակցության վերաբերյալ.
13. հաշվի առնելով, որ երկարատև հակամարտությունը աղետալի ազդեցություն է ունեցել Լեռնային Ղարաբաղի և տարածաշրջանի մշակութային ժառանգության վրա, քանի որ վերջին 30 տարիների ընթացքում կրոնական և մշակութային ժառանգության անդառնալի ոչնչացում է իրականացվել Ադրբեջանի կողմից, հատկապես Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունում, որտեղ ավերվել են 89 հայկական եկեղեցիներ, 20 000 գերեզմաններ և ավելի քան 5 000 խաչքարեր, նկատի ունենալով, որ դա տեղի է ունեցել նաև Հայաստանի կողմից Ադրբեջանին վերադարձված նախկին հակամարտությունների շրջաններում, մասնավորապես՝ Աղդամի և Ֆուզուլիի գրեթե ամբողջական ավերումն ու թալանումը.
14. հաշվի առնելով, որ Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմը հանգեցրեց նրան, որ ադրբեջանական մշակութային ժառանգությունը վնասվեց կամ ավերվեց, այդ թվում՝ տարածաշրջանում ադրբեջանցի տեղահանվածների թողած մշակութային և կրոնական վայրերի մշակութային հետքերը հեռացնելու համար օգտագործվել են որպես անասնագոմեր, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում հայկական մշակութային ժառանգության հետքերի վերացումը կատարվում է ոչ միայն այն վնասելու և ոչնչացնելու, այլև պատմության կեղծման և այսպես կոչված կովկասյան ալբանական ներկայացնելու փորձերի միջոցով,  քանի որ 2022 թվականի փետրվարի 3-ին Ադրբեջանի մշակույթի նախարար Անար Քարիմովը հայտարարեց աշխատանքային խմբի ստեղծման մասին, որը պատասխանատու է  լինելու «հայերի կողմից աղվանական կրոնական տաճարների վրա գրված հորինված արձանագրությունները» վերացնելու համար,

1. խստորեն դատապարտում է Ադրբեջանի շարունակական քաղաքականությունը՝ ջնջելու և ժխտելու հայկական մշակութային ժառանգությունը Լեռնային Ղարաբաղում և շրջակայքում՝ խախտելով միջազգային իրավունքը և Հաագայի Արդարադատության միջազգային դատարանի վերջին որոշումը.
2. ընդունում է, որ հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը հանդիսանում է հայատյացության համակարգված, պետական ​​մակարդակով ադրբեջանական իշխանությունների կողմից խրախուսվող, ներառյալ անմարդկային վերաբերմունքը, բռնության հերոսացումը և տարածքային պահանջատիրությունը Հայաստանի Հանրապետության դեմ, որը սպառնում է խաղաղությանը և անվտանգության պահպանմանը Հարավային Կովկասում,
3. շեշտում է, որ մշակութային ժառանգությունն ունի համամարդկային նշանակություն՝ որպես ժողովրդի ինքնությունից անբաժանելի պատմության վկայություն, որը միջազգային հանրությունը պետք է պաշտպանի և պահպանի ապագա սերունդների համար ընդգծում է տարածաշրջանի հարուստ մշակութային ժառանգության կարևորությունը. կոչ է անում բոլոր պետություններին ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցներ՝ ապահովելու իրենց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում գտնվող ոչ նյութական մշակութային ժառանգության օբյեկտների պահպանությունը, և խիստ մտահոգվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի տարածաշրջանում հակամարտությունները հանգեցրել են ընդհանուր մշակութային ժառանգության ոչնչացմանը, թալանին և կողոպուտին, ինչը ծնել  է հետագա անվստահություն ու թշնամանքը,

4. հիշեցնում է, մշակութային կամ կրոնական ժառանգության խեղաթյուրումն ու ոչնչացումը հակասում են Միջազգային դատարանի 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի որոշմանը, ինչպես նաև խորհրդարանի 2020 թվականի մայիսի 20-ի որոշմանը,
5. ճանաչում է, որ մշակութային ժառանգությունը հանդիսանում է ժողովուրդների մշակույթի և ինքնության եզակի և կարևոր վկայություն, և որ մշակութային ժառանգության դեգրադացումը և ոչնչացումը, լինի նյութական, թե ոչ նյութական, կորուստ է թեˊ տուժած համայնքների, և թեˊ ողջ միջազգային հանրության համար,
6. ողջունում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կենտրոնական դերը մշակութային ժառանգության պաշտպանության և մշակույթի առաջմղման գործում՝ որպես մարդկանց ավելի մոտեցնելու և երկխոսությունը խթանելու գործիք.
7. ողջունում է անկախ փորձագիտական ​​առաքելություն ուղարկելու ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի առաջարկը և կոչ է անում այն ​​ուղարկել անհապաղ. ընդգծում է, որ Ադրբեջանը պետք է անարգել մուտք տա մշակութային ժառանգության օբյեկտներ, որպեսզի առաքելությունը տեղում գույքագրի և տեսնի, թե ինչ է պատահել այդ վայրերին,
8. խստորեն պնդում է, որ Ադրբեջանը հնարավորություն պետք է տա ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին մուտք ունենալ իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում գտնվող ժառանգության վայրերը, որպեսզի կարողանա շարունակել դրանց գույքագրումը, իսկ Ադրբեջանը՝ պարտավորվում է ապահովել դրանց պաշտպանությունը. Եվրոխորհրդարանը կոչ է անում Ադրբեջանին ապահովել, որ հայկական ժառանգության օբյեկտների վրա որևէ միջամտություն տեղի չունենա մինչև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գնահատման առաքելությունն այցելի տարածաշրջան, և որ հայ և միջազգային մշակութային ժառանգության փորձագետների հետ խորհրդակցեն նախքան հայկական մշակութային ժառանգության օբյեկտների վրա կատարված միջամտությունները և սերտորեն ներգրավվեն նրանց աշխատանքներում, կոչ է անում ամբողջությամբ վերականգնել հայկական  քանդված կամ վնասված ժառանգության վայրերը և հրավիրել միջազգային հանրության, մասնավորապես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ավելի մեծ ներգրավվածությունը տարածաշրջանում գտնվող համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների պաշտպանության գործում,

9. կոչ է անում ԵՄ-ին ակտիվորեն մասնակցել Լեռնային Ղարաբաղում վտանգի տակ գտնվող մշակութային ժառանգության պաշտպանությանն ուղղված ջանքերին, մասնավորապես՝ մեխանիզմներ կիրառելով՝ նպաստելու ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի փաստահավաք առաքելությանը (խրախուսում է բոլոր նախաձեռնությունները, ներառյալ մասնավորները, որոնք կօգնեն պահպանել այս ժառանգությունը և առաջարկում է օգտագործել ԵՄ արբանյակային կենտրոնի հնարավորությունները՝ (SatCen) արբանյակային պատկերներ տրամադրելու համար՝ օգնելու որոշել տարածաշրջանում վտանգված ժառանգության արտաքին վիճակը,
10. շեշտում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունների կարգավորման համար պատմամշակութային ժառանգության պաշտպանությանը ավելի լայն շրջանակում մոտենալու անհրաժեշտությունը և Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի վերջնական սահմանմանը։ Այս համատեքստում Ադրբեջանին կոչ է անում հրաժարվել իր մաքսիմալիստական ​​նպատակներից, ռազմատենչ մոտեցումներից և տարածքային պահանջներից Հայաստանի նկատմամբ և բարեխղճորեն ներգրավվել Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի շուրջ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո ընթացող բանակցություններում,

11. ընդգծում է, որ 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ի Միջազգային որոշման մեջ նշված միջոցները պետք է ձեռնարկվեն անհապաղ, ընդգծում է, որ մշակութային ժառանգության ոչնչացման կամ փոփոխման ցանկացած նոր դեպք պետք է անհապաղ մեծ ուշադրության արժանանա միջազգային հանրության կողմից,

12. կոչ է անում Ադրբեջանին ամբողջությամբ կատարել Միջազգային դատարանի միջանկյալ միջոց կիրառելու որոշումը՝ մասնավորապես «զերծ մնալով հայ հանրույթին ճնշելուց, հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելուց կամ այլ կերպ հայկական պատմական մշակութային ներկայությունը տարածաշրջանից վերացնելուց կամ հայերի մուտքն իրենց իսկ ստեղծած ժառանգության վայրերում արգելելուց,  և վերականգնել կամ վերադարձնել հայկական մշակութային և կրոնական ժառանգության առարկաները, շինությունները և վայրերը, ընդգծում է, որ մշակութային ժառանգության ոչնչացման կամ փոփոխման ցանկացած նոր դեպք պետք է անհապաղ լուծվի միջազգային հանրության կողմից,

13. կրկնում է ԵՄ-ին ուղղված իր կոչը՝ իր գործողությունների ծրագրերում ներառել հնագիտական ​​և պատմական վայրերի պաշտպանության մասին դրույթ, որոնք առաջնորդում են ԵՄ-ի և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև գործընկերությունը, որոնք երկուսն էլ մասնակցում են Եվրոպական հարևանության քաղաքականությանը,
14. շեշտում է, որ փոքրամասնությունների իրավունքների հարգումը, ներառյալ պատմական, կրոնական և մշակութային ժառանգությունը, կարևոր նախապայման են Եվրոպական հարևանության քաղաքականության արդյունավետ իրականացման և Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հետպատերազմական իրավիճակի վերականգնման, իրական հաշտեցման և բարիդրացիական հարաբերությունների համար նպաստավոր պայմանների ստեղծման համար,
15. կոչ է անում Ադրբեջանի և Հայաստանի կառավարություններին՝ միջազգային հանրության աջակցությամբ, արդյունավետ հետաքննություն սկսել միջազգային իրավունքի խախտման բոլոր մեղադրանքների վերաբերյալ, ներառյալ մշակութային ժառանգության պաշտպանության խաթարման դեպքերը,
16. կոչ է անում ԵՄ-ին և անդամ պետություններին շարունակել աջակցել մշակութային և կրոնական ժառանգության պաշտպանությանն ուղղված միջազգային կազմակերպությունների աշխատանքներին,
17. կոչ է անում ԵՄ-ին և անդամ պետություններին շարունակել աջակցել հրատապ մարդասիրական օգնության տրամադրման գործունեությանը,
18. կոչ է անում ԵՄ-ին և անդամ պետություններին աջակցել Հայաստանում և Ադրբեջանում քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններին, որոնք իսկապես նպաստում են հաշտեցմանը,
19. կոչ է անում ԵՄ-ին, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, Եվրոպայի խորհրդին և ԵԱՀԿ-ին համատեղ խրախուսել և աջակցել մշակութային և կրոնական ժառանգության պահպանմանն ուղղված ջանքերին,
20. կոչ է անում հանձնաժողովին օգտագործել բոլոր առկա լծակները Լեռնային Ղարաբաղում վանդալիզմի, մշակութային ժառանգության ոչնչացման կամ փոփոխման գործողությունները կանխելու համար,
21. ընդգծում է, որ մշակութային ժառանգության պահպանմանն ուղղված միջազգային հանրության ջանքերը էական նշանակություն ունեն տարածաշրջանում կայուն խաղաղության հիմքերը դնելու համար,
22. հանձնարարում է իր նախագահին սույն որոշումը փոխանցել Եվրոպական հանձնաժողովի փոխնախագահին / Եվրոպական միության արտաքին հարաբերությունների և անվտանգության քաղաքականության գծով բարձր ներկայացուցչին, խորհրդին, հանձնաժողովին, կառավարությանը և Հայաստանի և Ադրբեջան նախագահներին, կառավարությանը, Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության գլխավոր քարտուղարին, Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղարին, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գլխավոր տնօրենին և ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին։

Եվրախորհրդարանը ճնշող մեծամասնությամբ՝ 635 կողմ, 2 դեմ, 42 ձեռնպահ, ընդունեց բանաձև Լեռնային Ղարաբաղում Ադրբեջանի կողմից հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման վերաբերյալ, քննադատելով Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականությունը:

Նյութի աղբյուրը՝ JOINT MOTION FOR A RESOLUTION on the destruction of cultural heritage in Nagorno-Karabakh (europa.eu)։

Ինչպես հայտնում է ՀՀ վարչապետի աշխատակազմը, սույն թվականի  փետրվարի-4-ին   տեղի է ունեցել Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի հեռավար հանդիպումը՝ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրի Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնի միջնորդությամբ։ Տեսազանգին հումանիտար խնդիրների լուծման օրակարգով մասնակցել է նաև Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը։  Հանդիպմանը, ի թիվս առկա մարդասիրական խնդիրների լուծման, երկու երկրների ինքնիշխանության և իրավասության ներքո գտնվող տարածաշրջանային ենթակառուցվածքների ապաշրջափակման, հայ-ադրբեջանական սահմանին լարվածության թուլացման, սահմանազատման հարցերի, քննարկվել է նաև ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի առաքելության ուղարկման հարցը Ադրբեջանում և Հայաստանում,։ Քննարկման արդյունքում  որոշվել է առաքելություն ուղարկել երկու երկրներ ՝ մոնիտորինգի ենթարկելու մշակութային ժառանգության առկա վիճակը և ուսումնասիրելու ինչպես Ադրբեջանում և Արցախի Հանրապետությունում հայկական, այնպես էլ Հայաստանում ադրբեջանական ժառանգության ոչնչցումները։ https://www.primeminister.am/en/press-release/item/2022/02/04/Nikol-Pashinyan-video-conference/:

2021 թվականի մայիսի 20-ին Եվրախորհրդարանը  607 կողմ, 27 դեմ, 54 ձեռնպահ ձայների հարաբերակցությամբ ընդունել է հայ ռազմագերիների մասին բանաձեւը, որը կոչ է անում Ադրբեջանին անհապաղ և անվերապահորեն ազատ արձակել հակամարտության ընթացքում կամ դրանից հետո կալանավորված բոլոր հայ ռազմագերիներին և քաղաքացիական անձանց: Ի թիվս այլ կետերի, որոնք  վերաբերում են հակամարտող կողմերի միջազգային մարդասիրական իրավունքը հարգելու իրենց պարտավորությանը, որն արգելում է խոշտանգումները և արժանապատվությունը նվաստացնող կամ անմարդկային վերաբերմունքի ցանկացած դրսևորում, բանաձևի 16-րդ կետը խստորեն դատապարտում է  Ադրբեջանում հայկական ժառանգության ոչնչացնող ցանկացած գործողություն և կոչ է անում թե Ադրբեջանին և թե Հայաստանին ամբողջությամբ վերականգնել վնասված կամ քանդված վայրերը և  համաշխարհային ժառանգության պահպանության համար տարածաշրջանում ապահովել միջազգային առավել մեծ ներգրավվածություն։ Ի հավելումն նշվածի, Եվրախորհրդարանը կոչ է անում երկու կողմերին ձեռնպահ մնալ ժառանգության ցանկացած ոչնչացումից թե Հայաստանի և թե Ադրբեջանի տարածքում։ Բացի դա, բանաձևն անդրադառնում է նաև տարածաշրջանային կոնտեքստում խաղաղության պահպանությանն ու մարդու իրավունքների հարգմանը։ https://www.1lurer.am/en/2021/05/20/European-Parliament-has-adopted-a-resolution-on-the-release-of-Armenian-prisoners-of-war/478967

Հիշեցնենք, որ Եվրոպական խորհրդարանը, առաջնորդվում է ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ, ՄԱԿ-ի Խոշտանգումների և դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի մասին կոնվենցիայի, Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի և Ժնևի կոնվենցիաի կետերով։ Սույն որոշման հիմքում նաև Human Rights Watch-ի 2021 թվականի մարտի 19-ի զեկույցն է։

Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը մեկնաբանել է Եվրախորհրդարանի կողմից ադրբեջանական գերության մեջ գտնվող հայ ռազմագերիների մասին բանաձեւի ընդունման իրողությունը և ի թիվս այլ կետերի, որոնք վերաբերվում են նրանց հայրենադարձմանը, նշել է  նաև Արցախում հայկական մշակութային ժառանգության պահպանության Եվրախորհրդարանի հորդորի և արցախահայերի անվտանգության ապահովման անհրաժեշտության մասին https://www.mfa.am/en/interviews-articles-and-comments/2021/05/22/arm_eu_az/10966 ։

Այսօր «Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում» նախաձեռնության թիմը հյուրընկալեց Հայաստանում Արցախի Հանրապետության մշտական ներկայացուցիչ Սերգեյ Ղազարյանին։ Հանդիպման ընթացքում ներկայացվեց https://monumentwatch.org/ կայքը, քննարկվեցին համագործակցության հեռանկարները։

Մեկնարկել է https://www.artsakhmonuments.com/wp/?lang=hy կայքը։

Ողջունում ենք մեր գործընկերներին կայքի գործարկման առթիվ՝ ցանկանալով հաջող ընթացք՝ հանուն Արցախի մշակութային ժառանգության պահպանության և հանրահռչակման։

ՄԱԿ-ի Հաագայի (Նիդեռլանդներ) արդարադատության միջազգային դատարանը 2021 թվականի դեկտեմբերի 7-ին ներկայացրեց ՄԱԿ-ի  կողմից 1965 թվականին ընդունված «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի մասին միջազգային  կոնվենցիայի» (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) խախտումների վերաբերյալ Հայաստանի հայցն  ընդդեմ Ադրբեջանի, որը ներառում էր  ժամանակավոր միջոցների կիրառման խնդրանքը։

ՄԱԿ-ի արդարադատության միջազգային դատարանը վճռի հրապարակման ամբողջական զեկույցում ներկայացրել է հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտի էությունը հետևյալ կերպ․ (https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/180/180-20211207-ORD-01-00-EN.pdf , էջ 9)․ «Հայաստանը և Ադրբեջանը, որոնք երկուսն էլ նախկին Խորհրդային Միության Հանրապետություններ էին, անկախություն հռչակեցին համապատասխանաբար՝ 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին և 1991 թվականի հոկտեմբերի 18-ին: Խորհրդային Միության ժամանակահատվածքում  մեծամասնություն կազմող էթնիկ հայ բնակչություն ունեցող Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը եղել է Ադրբեջանի Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության տարածքում։ Կողմերի պահանջներն այդ տարածաշրջանի նկատմամբ հանգեցրել են ռազմական գործողությունների, որոնք ավարտվել են 1994 թվականի մայիսին՝ զինադադարով: Հետագա ռազմական գործողությունները բռնկվել են 2020 թվականի սեպտեմբերին և տևել 44 օր։ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանի Հանրապետության Նախագահը, Հայաստանի Հանրապետության վարչապետը և Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահը ստորագրել են «Եռակողմ հայտարարություն», որի համաձայն՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի դրությամբ «հայտարարվել է ամբողջական հրադադար և բոլոր ռազմական գործողությունների դադարեցում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության գոտում»։

Ինչ վերաբերում է խնդրո առարկա Կոնվենցիային, ապա հարկ է հիշեցնել, որ և՛ Հայաստանը և ՛Ադրբեջանը կողմ են «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի մասին միջազգային  կոնվենցիային», ուստի ընդունում են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում  ազդարարված այն փաստը, որ բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ և իրենց արժանապատվությամբ ու իրավունքներով հավասար` առանց որևէ տարբերակման, մասնավորապես, ռասայի, մաշկի գույնի կամ ազգային ծագման հիմքով (http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=37345   «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի պաշտպանության մասին 1965 թվականի Կոնվենցիա», նախաբան)։

Կոնվենցիան իր մի շարք հոդվածներով նշում է, որ դատապարտելի է ռասայի, մաշկի գույնի, ցեղային, ազգային կամ էթնիկական ծագման հատկանիշների հիմքով ցանկացած տարբերակում, բացառում, սահմանափակում կամ նախապատվություն, որոնք ունեն քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային կամ հասարակական կյանքի ցանկացած այլ բնագավառում մարդու իրավունքներն ու հիմնարար ազատությունները սահմանափակելու  հիմք (http://www.irtek.am/views/act.aspx?aid=37345 Հոդված 1․1):

Դատարանը իր վճռում նշում է, որ Հայաստանը պնդում է, որ Ադրբեջանը գործել և շարունակում է գործել՝ խախտելով  Կոնվենցիայի 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածներով նախատեսված իր պարտավորությունները, և  որ Ադրբեջանը  էթնիկ զտման քաղաքականության արդյունքում խախտել է  կալանքի տակ պահվող ռազմագերիների և հայազգի կամ էթնիկական ծագման քաղաքացիական անձանց իրավունքները,  ռասայական ատելություն հրահրել՝ որպես օրինակ բերելով 2020 թվականի հակամարտությունից հետո Բաքվում բացված «Ռազմական պուրակում» հայ զինվորներին ստորացուցիչ կերպով պատկերող մանեկենները։  Ինչպես նաև  Ադրբեջանը շարունակում է հայկական մշակութային վայրերն ու ժառանգությունը համակարգված ոչնչացնելու և կեղծելու քաղաքականություն վարել։

Դատարանը քննել է Հայաստանի հայցը, և իր որոշման մեջ, որն ունի պարտադիր ուժ, նշել հետևյալ միջանկյալ միջոցների կիրառման մասին․

• ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու հայ ազգային կամ էթնիկ ծագում ունեցող անձաց դեմ ռասսայական ատելության և խտրականության հրահրումը և խթանումը, այդ թվում՝ Ադրբեջանի պաշտոնյաների և հասարակական կազմակերպությունների կողմից․ https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/180/180-20211207-PRE-01-00-EN.pdf,
• ձեռնարկել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները՝ կանխելու և պատժելու վանդալիզմի և պղծման գործողությունները, որոնք վերաբերում են հայկական մշակութային ժառանգությանը, ներառյալ, բայց չսահմանափակվելով եկեղեցիներով և պաշտամունքի այլ վայրերով, հուշարձաններով, տեսարժան վայրերով, գերեզմանատներով և արտեֆակտներով. https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/180/180-20211207-PRE-01-00-EN.pdf
• բռնությունից և մարմնական վնասվածքներից պաշտպանել 2020 թվականի կոնֆլիկտի առնչությամբ գերեվարված բոլոր անձանց և ապահովել նրանց անվտանգությունն ու հավասարությունը օրենքի առջև։

Դատարանի վճիռն ընդունել են 15 դատավորներ՝ ձայներով տասնչորս կողմ՝ մեկ դեմ՝ համամասնությամբ։

Սույն որոշումը սակայն, միանշանակ չէ, քանի որ, նախ․ դատարանը սահմանափկված է «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի մասին կոնվենցիայի» 22-րդ և 11-րդ հոդվածներով, ուստի այն կարող էր նշանակել միջանկյալ միջոցներ միայն այն դեպքում, եթե Դիմումատուի կողմից հիմնավորված դրույթները prima facie (ունեն առաջնային նշանակություն, առաջնային ապացույցներ) են։

Դատարանը նշում է, որ, ըստ Հայաստանի, Ադրբեջանը տարբեր ձևերով խախտել է Կոնվենցիայով ստանձնած իր պարտավորությունները, մինչդեռ Ադրբեջանը հերքել է, որ ինքը կատարել է ենթադրյալ խախտումներից որևէ մեկը:

Դատարանը գտել է, որ Հայաստանի կողմից պահանջվող իրավունքներից ոչ բոլորն են արժանահավատ, և prima face են միայն երկու իրավունք՝ հայրենադարձվելու և հայերի անմարդկային ու նվաստացուցիչ վերաբերմունքից պաշտպանվելու իրավունքը։ Եվ որ Հայաստանը դատարանին չի ներկայացրել ապացույցներ, որոնք վկայում են, որ այդ անձինք շարունակում են Ադրբեջանում կալանքի տակ մնալ իրենց ազգային կամ էթնիկ ծագման պատճառով: Ադրբեջանը հակափստարկել է, որ այդ անձինք մնում են Ադրբեջանում որպես ռազմական կոնֆլիկտի արդյունքում ենթադրյալ հանցագործներ։  Այնուամենայնիվ, Դատարանը խելամիտ է համարում նման անձանց իրավունքը՝ չենթարկվելու անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի՝ ելնելով իրենց ազգային կամ էթնիկ ծագումից՝ Ադրբեջանի կողմից կալանավորված լինելով։ Դատարանը նաև արժանահավատ է  համարում այն ​​իրավունքները, որոնք ենթադրաբար խախտվել են Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից ռասսայական ատելություն հրահրելու և խթանելու և հայազգի կամ էթնիկ ծագում ունեցող անձանց նկատմամբ խտրականության, ինչպես նաև հայկական մշակութային ժառանգության վրա ազդող վանդալիզմի և պղծման միջոցով:

Դատարանը եզրակացնում է, որ Ադրբեջանը պետք է ձեռնպահ մնա հայ ազգային կամ էթնիկ ծագում ունեցող անձանց նկատմամբ ատելություն քարոզելուց և կանխի, հայկական պատմական, մշակութային և կրոնական ժառանգության վանդալիզմը, ոչնչացումը կամ փոփոխությունը և պաշտպանի այդ ժառանգության տարածք մուտք գործելու և վայելելու իրավունքը:

Դատարանը նաև նշում է, որ միջանկյալ միջոցներ կիրառելու փաստը նաև կապված է այն իրողության հետ, որ  մշակութային ժառանգությունը կարող է ենթարկվել անուղղելի վնասների,  մասնավորապես․ Դատարանի կողմից արժանահավատ համարվող իրավունքների ենթադրյալ անտեսումը կարող է անուղղելի վնաս հասցնել հայկական ժառանգությանը, և որ կա հրատապություն և իրական վտանգ։

Ի վերջո, Դատարանը հիշեցնում է, որ Հայաստանը խնդրել է Դատարանին կիրառել միջոցներ, որոնք կնպաստեն Ադրբեջանի հետ վեճի չսրմանը։

Ադրբեջանի կողմից հայկական մշակութային ժառանգության դեմ վանդալիզմի և պղծման գործողությունների արգելքին և մյուս միջանկյալ  միջոցների կիրառմանը  դեմ է քվեարկել միայն Արդարադատության միջազգային դատարանի նախագահ՝ Դատավոր Ադ Հոք Քեյթը (ad hoc Keith)։  Նա Սոմալիայից է՝ Աֆրիկա և նշանակվել է 2018-2021 թվականների համար։

Նա իր բացասական քվեարկությունը հիմնավորել է հետևյալ կերպ․ Կոնվենցիան պաշտպանություն չի տրամադրում մշակութային արժեքներին: Բացի այդ, հայկական մշակութային արժեքները ներառող վայրերի հասանելիությունը այնքանով, որքանով այն պաշտպանված է «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի պաշտպանության մասին կոնվենցիա»-ի ներքո, դժվարանում է ականների, և ռազմական վտանգի  պատճառով, այլ ոչ թե իրենց մշակութային ժառանգության տարածք մտնելու ցանկության դեպքում ազգային կամ էթնիկական ծագման պատճառով: Ի վերջո, դատավոր Քեյթը չի կարողանում գտնել իրական և անմիջական ռիսկի ապացույցներ, որոնք անուղղելի վնաս կհասցնեն համապատասխան իրավունքին:

44-օրյա պատերազմի արդյունքում՝ Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության տարածքի զգալի մասի օկուպացումից հետո տեղի ունեցան հայկական զինված ուժերի մարտական դիրքերի մի շարք փոփոխություններ, որոնք հանգեցրին որոշ դիրքերի՝ մշակութային արժեքների (եկեղեցիներ, մատուռներ, հուշարձաններ) տարածքներում կամ դրանց մոտակայքում տեղակայմանը։ Այս փաստը էապես մեծ վտանգներ է ստեղծում մշակութային ժառանգության պաշտպանության տեսանկյունից, քանզի կամա թե ակամա, մարտական դիրքերի մոտ տեղակայումը արդեն լուրջ հարված է ժառանգության թեˊ կոնկրետ արժեքի, թեˊ մշակութային լանդշաֆտի պաշտպանությանը։ Սա այնպիսի խնդիր է, որը վերաբերում է թե՛ հայկական վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներին և թե՛ ադրբեջանական, քանզի մշակութային արժեքների պաշտպանությունն այս դեպքում դուրս է գալիս ազգայինի սահմաններից և իր պաշտպանության աղերսն է գտնում որպես համայն մարդկության հարստություն։

Ռազմական մարտական դիրքի  տեղակայումը մշակութային արժեքներին մոտ կամ  վերջինիս օգտագործումը ռազմական նպատակով (ապաստարան, զինապահեստ),  ըստ պատերազմի ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության միջազգային կանոնակարգերի, անթույլատրելի է, քանզի էապես կարող է վնասել ժառանգության անձեռնմխելիությունը։

Հայտնի ճշմարտություն է, որ պատերազմի ժամանակ և դրանից հետո միջազգային մի շարք օրենքներով և պայմանագրերով արգելված է  մշակութային արժեքների վրա հարձակումը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ռազմական անհրաժեշտությունը հրամայականորեն պահանջում է այդպիսի որոշում։  Ի մասնավորի՝  1954 թվականի Կոնվենցիան ստորագրած  կողմերը  4-րդ հոդվածի առաջին կետով պարտավորվում են հարգել ինչպես իրենց, այնպես էլ մյուս կողմերի տարածքում գտնվող մշակութային արժեքները՝ արգելելով այդ արժեքների, դրանց անմիջական շրջակայքի և պաշտպանական կառույցների օգտագործումն այնպիսի նպատակներով, որոնք զինված ընդհարման դեպքում կարող են հանգեցնել այդ արժեքների ավերմանը կամ վնասվելուն, ձեռնպահ մնալով այդ արժեքների դեմ ուղղված թշնամական որևէ գործողությունից։ Բայց 4-րդ հոդվածի երկրորդ կետը հավելում է, որ 1-ին կետում նշված պարտավորությունները կարող են չկատարվել միայն այն դեպքում, եթե դա հրամայականորեն պահանջվում է ռազմական անհրաժեշտությամբ։

Փաստորեն, մշակութային արժեքների պաշտպանությունը կարող է զրկվել իր բացարձակ կարգավիճակից միայն ռազմական հրամայական անհրաժեշտության դեպքում։  Այս դեպքում հիմնավոր հարց է առաջանում, թե ի՞նչ է ռազմական անհրաժեշտությունը, որը, փաստորեն, կարող է չեզոքացնել մշակութային արժեքների միջազգային պաշտպանությունը։

Հաագայի  1907 թ. Կանոնակարգի 23-րդ հոդվածի «գ» կետով առաջին անգամ ներկայացվեց ռազմական անհրաժեշտությունը, որը այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր պատերազմի կամ պաշտպանության համար`կա՛մ մարտի ընթացքում, կա՛մ մարտին նախապատրաստվելիս: Այս  դրույթի համաձայն թշնամու ժառանգության ոչնչացումը կամ զավթումը օրինական կհամարվեր, եթե  հրամայականորեն բխեր պատերազմի ռազմական գործողությունների անհրաժեշտությունից։ Այս կետը կար նաև 1954 թ․-ի կոնվենցիայի 4-րդ (1) հոդվածում և կրկին խնդրահարույց էր, քանի որ պատերազմող կողմերը բերում էին ռազմական անհրաժեշտության պատրվակը և հարձակվում մշակութային արժեքների վրա։ Բայց 1999 թվականի Հաագայի Երկրորդ արձանագրությունը հստակեցում մտցրեց «ռազմական անհրաժեշտություն» տերմինի գործածման հետ կապված։ «Ռազմական անհրաժեշտությունը» մի սկզբունք է, որը կարող է  վկայակոչել հակառակորդը և թիրախավորել մշակութային արժեքները, եթե այդ մշակութային արժեքներն իրենց գործառույթներով վերածված են ռազմական օբյեկտների, և եթե գործնականում գոյություն չունի ռազմական առավելություն ստանալու համար ոչ մի հավասարազոր այլընտրանք, քան այն, որը կարելի է ստանալ այդ օբյեկտի վրա հարձակում իրականացնելու արդյունքում։ Ռազմական օբյեկտն այս դեպքում կարող է հանդիսանալ հենց մշակութային արժեքը, եթե այն դառնա ապաստարան կամ զինապահեստ։ Ըստ Երկրորդ արձանագրության առաջին հոդվածի  «ռազմական օբյեկտ» նշանակում է՝ օբյեկտ, որն իր բնույթով, տեղակայությամբ, նշանակությամբ կամ օգտագործմամբ էականորեն նպաստում է ռազմական գործողություններին, և որի ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացումը, բռնազավթումը կամ չեզոքացումը տվյալ հանգամանքներում տալիս են բացահայտ ռազմական առավելություն։ Բայց սույն դրույթի մեկնաբանումն ունի շատ նրբություններ, որոնք ապահովում են ժառանգության պաշտպանության լրացուցիչ պայմաններ։ Պարզ է, որ մշակութային արժեքն իր բնույթով երբեք չի կարող դառնալ ռազմական նպատակ, բայց ինչ վերաբերում է դրա տեղին և գործառույթին, ապա կան մի շարք էական խնդիրներ։ Այս կոնտեքստում պարզ է, որ մարտական դիրքի տեղակայումը  ժառանգության տարածքում ակնհայտորեն կարող է հակառակորդին տալ հնարավոր արդարացում կիրառելու ռազմական անհրաժեշտության սկզբունքը և  մարտական դիրքի ուղղությամբ ռազմական գործողություն ձեռնարկելու արդյունքում թեկուզ և պատահական վնաս հասցնել ժառանգությանը։ Միայն տվյալ պահին մշակութային կառույցի ռազմական նպատակով օգտագործումն է, որ  կարող է մշակութային կառույցը «դարձնել» ռազմական թիրախ (Protection of Cultural Property Military Manual Unesco, 2016):

Այս ամենից ելնելով կարող ենք ասել, որ Երկրորդ արձանագրության  6-րդ հոդվածը պատերազմող կողմերի վրա դնում է լրացուցիչ պարտավորություններ․ ռազմական անհրաժեշտության սկզբունքը կիրառել միայն այն դեպքում, երբ «որևէ իրագործելի այլընտրանք չկա` նմանատիպ ռազմական կոնկրետ առավելություն ստանալու համար» (1999 Protocol, Art. 6(a)(ii)),: Սա նշանակում է, որ երբ ընտրություն կա մի քանի ռազմական նպատակների միջև, և դրանցից մեկը մշակութային ժառանգությունն է, վերջինս չպետք է հարձակման ենթարկվի: Երկրորդ արձանագրությունը փորձում է խստացնել պայմանները և ավելացնում, որ հարձակումը պետք է պատվիրվի հրամանատարության ամենաբարձր օպերատիվ մակարդակում, սպայի կողմից, որը ղեկավարում է գումարտակին համարժեք կամ ավելի մեծ ուժ, և որ այն կարող է հարձակման ենթարկվել «անհապաղ ինքնապաշտպանության պահանջների պատճառով» Second Protocol, Article 13(2)(c): Երկրորդ արձանագրությունը հարձակման հետագա պայման է ավելացնում՝ ապահովելով մշակութային արժեքների պաշտպանության լրացուցիչ մակարդակ: Հարձակման դեպքում պետք է տրվի նախազգուշացում, երբ հանգամանքները թույլ են տալիս:  1954թ․-ի կոնվենցիայով այդ պարտականությունը գոյություն չի ունեցել: Բացի այդ, իրավիճակը շտկելու համար հակառակորդը զինված ուժերին ողջամիտ ժամանակ պետք է տրամադրի իրավիճակը շտկելու համար: Այսինքն, երբ հակառակորդը պարզում է, որ մշակութային կառույցը օգտագործվում է ռազմական նպատակով, պետք է ողջամիտ ժամանակ տա զինվորներին, իրավիճակը փոխելու  համար։

Գոյություն ունեն տարբեր եղանակներ, որոնց արդյունքում մշակութային արժեքները կարող են օգտագործվել ռազմական նպատակով: Ամենաակնհայտը անշարժ մշակութային ժառանգությունի մեջ դիրք գրավելն է, ռազմական սարքավորումներ կամ զինամթերք  պահելն է ժառանգության կառույցում:  Նման բոլոր իրավիճակներում, սակայն, կարևոր է հաշվի առնել երեք կետ. http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CLT/pdf/MilitaryManuel-En.pdf

1․ Մշակութային ժառանգությունը ռազմական նպատակներին ծառայեցնելը դեռևս օրինական չի համարում հակառակ կողմի կողմից այդ ժառանգության վրա հարձակվելը․ նման օգտագործմամբ մշակութային ժառանգությունը կդառնա ռազմական նպատակ միայն այն դեպքում, եթե դրա ոչմչացումը արդյունավետ ներդրում առաջարկի ռազմական գործողություններում,

2․Մշակութային  ռազմական նպատակ կդառնա միայն այն դեպքում, եթե դրա ամբողջական կամ մասնակի ոչնչացումը, գրավումը կամ վնասազերծումը, այն ժամանակ տիրող հանգամանքներում, առաջարկի կոնկրետ ռազմական առավելություն,

 3․ Նույնիսկ եթե մշակութային ժառանգությունը ռազմական նպատակ է, դրա հարձակումը թույլատրվում է միայն այն դեպքում, եթե նման ռազմական առավելություն ստանալու համար իրագործելի այլընտրանք չկա:

2021 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Ադրբեջանի Հանրապետությունը (այսուհետ՝ Ադրբեջան) հայցով դիմել է Հաագայի արդարադատության միջազգային դատարան ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության (այսուհետ՝ «Հայաստան») 1965 թվականի ՄԱԿ- կողմից ընդունված «Ռասսայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) խախտումների հետ կապված»։ https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/181/181-20211207-ORD-01-00-EN.pdf

Իր հայցում Ադրբեջանը նշում է, որ Հայաստանն իր պետական մարմինների, պետական գործակալների և կառավարական լիազորություններ իրականացնող կամ վերջինիս ցուցումներով ու վերահսկողությամբ գործող այլ անձանց ու կազմակերպությունների միջոցով խախտել է Կոնվենցիայի 2-րդ, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածները: Կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածը, ի թիվս այլ կետերի, ներառում է այն սկզբունքը, որ յուրաքանչյուր մասնակից պետություն պարտավորվում է չներգրավվել ռասայական խտրականության որևէ գործողության մեջ` ընդդեմ անձանց, խմբերի կամ հաստատությունների, և երաշխավորել, որ պետական բոլոր մարմիններն ու հաստատությունները, ինչպես ազգային, այնպես էլ տեղական, կգործեն այդ պարտավորությանը համապատասխան;             Կոնվենցիայի մասնակից պետության պարտավորությունների մեջ է նաև չխրախուսել, չպաշտպանել և չաջակցել որևէ անձի կամ կազմակերպության կողմից իրականացվող ռասսայական խտրականության գործողությունը(https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cerd.aspx Հոդված 2)

Կոնվենցիայի մասնակից պետությունը պետք է նաև իր տարածքներում կանխարգելի, արգելի ու վերացնի նման բնույթի ցանկացած պրակտիկա (Հոդված 3):

Ըստ կոնվենցիայի դրույթների, օրենքով պատժելի հանցանք են համարվում ռասայական ատելության վրա հիմնված գաղափարների տարածումը, հրահրումը, ինչպես նաև ցանկացած ռասսայի կամ մաշկի այլ գույն կամ էթնիկական այլ ծագում ունեցող անձանց խմբի դեմ ուղղված բռնության գործողությունները կամ դրանց հրահրումը (Հոդված 4․): Իսկ հոդված 5-ը պարտավորեցնում է հարգել բոլոր մարդկանց իրավունքները, չխոչնդոտել դրանց իրացմանը, այդ թվում մշակութային և ժառանգության հասանելիության իրավունքը (Հոդված 5 դ կետ, (vi) ենթակետ https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cerd.aspx ):

Ադրբեջանը՝ դիմելով Հաագայի դատարան Հայաստանին մեղադրել և պահանջել է

• անհապաղ դադարեցնել և հրաժարվել ադրբեջանցիների դեմ ուղղված էթնիկ զտումների քաղաքականությունից և գործելակերպից,
• անհապաղ դադարեցնել ադրբեջանական ժառանգության օբյեկտների և ադրբեջանական էթնիկ և մշակութային այլ արժեքների ոչնչացումը, ինչպես նաև մշակութային զտման քաղաքականությունը,
• անհապաղ համագործակցել Ադրբեջանի և միջազգային կազմակերպությունների հետ՝ իր կողմից նախկինում օկուպացված տարածքներում ականազերծման, ճշգրիտ քարտեզների և այլ տեղեկատվության տրամադրման միջոցով,
• անհապաղ դադարեցնել և հրաժարվել ցանկացած գործողություններից, որոնք անթույլատրելի են դարձնում ադրբեջանցիների՝ իրենց շրջակա միջավայրից և բնական ռեսուրսներից, ինչպես նաև մշակութային արժեքներից օգտվելու կամ դրանց հասանելիության խոչընդոտման հետ կապված իրավունքը,
• անհապաղ դադարեցնել հակաադրբեջանական քարոզչության և ատելության խոսքի տարածումը, խթանումը կամ հովանավորումը, ներառյալ կրթական հաստատությունների, լրատվամիջոցների, սոցիալական լրատվամիջոցների ապատեղեկատվության արշավների և այլ ուղիների միջոցով։

Ադրբեջանը նաև պահանջել է, որ Հայաստանը անհապաղ գործողություններ ձեռնարկի վերոնշյալ խախտումները վերացնելու ուղղությամբ և երկրի կառավարության ամենաբարձր մակարդակում ներողություն խնդրի նման վարքագծի և պատճառված վնասի համար։ Ադրբեջանի պահանջերից է նաև դրամական փոխհատուցում պատճառված վնասի համար։

Հիշեցնենք, որ Արդարադատության միջազգային դատարանը Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր դատական մարմինն է։ Այն ստեղծվել է ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ 1945 թվականի հունիսին և սկսել է իր գործունեությունը 1946 թվականի ապրիլին: Դատարանը կազմված է 15 դատավորներից, որոնք ընտրվում են 9 տարի ժամկետով Գլխավոր ասամբլեայի և Միավորված ազգերի կազմակերպության Անվտանգության խորհրդի կողմից: Դատարանի նստավայրը Հաագայի Խաղաղության պալատն է (Նիդեռլանդներ): Դատարանը երկակի դեր ունի. առաջինը, միջազգային իրավունքին համապատասխան լուծել պետությունների կողմից իրեն ներկայացված իրավական վեճերը պարտադիր ուժ ունեցող և շահագրգիռ կողմերի համար առանց բողոքարկման վճիռների միջոցով և, երկրորդ, խորհրդատվական կարծիքներ տալ իրավական հարցերի վերաբերյալ, որոնք իրեն ուղղում են ՄԱԿ-ի լիազորված մարմինները https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/181/181-20211129-PRE-01-00-EN.pdf էջ 2:

Ուսումնասիրելով Ադրբեջանի հայցն ընդդեմ Հայաստանի, բարձրագույն դատարանը արժանահավատ չի համարել Ադրբեջանի մի շարք պահանջներ, այդ թվում գտել է, որ չկան բավարար ապացույցներ առ այն, որ Հայաստանը իրականացնում է էթնիկ զտման և ադրբեջանական մշակութային արժեքմների ոչնչացման քաղաքակություն և որ Հայաստանը ականապատել է օկուպացված տարածքները՝ ադրբեջանցիների ժառանգության իրավունքը խոչնդոտելու համար։ Ուստի դատարանը որոշել է մերժել հայցի մի շարք կետեր, բավարարելով միայն երկուսը, որոնցից մեկն ունի խորհրդատվական կարգավիճակ և ուղղված է նաև հենց Ադրբեջանին․

Այսպիսով, սույն թվականի դեկտեմբերի 7-ին Հաագայի արդարադատության միջազգային դատարանը ներկայացրել է իր որոշումը։ Դատարանը միաձայն վճռել է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավոր է «Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» միջազգային կոնվենցիայով սահմանված իր պարտավորություններին համապատասխան, ձեռնարկի բոլոր անհրաժեշտ միջոցները իր տարածքում կանխելու ռասայական ատելության հրահրումը և խթանումը ադրբեջանական ազգային կամ էթնիկ ծագում ունեցող անձանց դեմ այդ թվում՝ նաև կազմակերպությունների և մասնավոր անձանց կողմից։ Իսկ երկրորդ մասով պարտավորեցրել է երկու կողմերին ձեռնպահ մնալ ցանկացած գործողությունից, որը կարող է խորացնել կամ երկարացնել վեճը՝ ավելի դժվարացնելով դրա լուծումը դատարանի կողմից https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/181/181-20211207-SUM-01-00-EN.pdf էջ 7: