Պատմական ակնարկ
Ասկերանի ամրոցը հիշատակում է Սարգիս Ջալալյանցը, նշելով՝ «Շուշի բերդաքաղաքին մոտ, կիրճերը պաշտպանելու համար Արցախի Փանահ խանի կառուցած ամրոց է, Գարգառ գետի ափին» (Ջալալյանց 2016, 174)։ Ամրոցի մասին տեղեկություններ են հաղորդում Ա-դոն (Ա-դո 1907, 190), Վ․ Պոտտոն (Потто 1901, 202), Ահմեդ բեկ Ջևանշիրը (Ахмед-бек 1901, 19-20), Միրզա Ջամալը (Мирза Джамал 1959, 102), Շ․ Մկրտչյանը (Մկրտչյան 1980, 137): Շ․Մկրտչյանի կարծիքով «անհիշելի ժամանակներից ամրոցը մոտակայքում գտնվող հայկական գյուղատեղիի հետ միասին կոչվել է Մայրաբերդ» (Мкртчян 1988, 162):
Ամրոցի կառուցման ժամանակաշրջանի ու ճարտարապետական առանձնահատկությունների մասին մանրամասն խոսում է Ս․ Սարգսյանը (Սարգսյան 2002, 110-135)։
Համաձայն աղբյուրների Ասկերանի ամրոցը կառուցվել է 18-րդ դարի երկրորդ կեսին` շինարարությունն իրականացվել է 1750-ական թվականներին (ձախակողմյան հատված) և 1788-89 թվականներին (աջակողմյան հատված) (Սարգսյան 2002, 11):
Ճարտարապետա-կառուցվածքային քննություն
Ասկերանի ամրոցը ձգվում է Ասկերան ավանի հարավային մասով և կազմված է Կարկառ գետի երկու ափերին տեղադրված համալիրներից` ձախակողմյան (հյուսիսարևմտյան) և աջակողմյան (հարավարևելյան)։
Ամրոցի ձախակողմյան համակառույցն ունի ավելի քան 140 մետր երկարություն, լայնությունը վերնամասում 15 մետր է, ստորին մասում`73 մետր (նկ․ 1): Այս համալիրն իր հերթին կազմված է երկու կից բաժանմունքներից, յուրաքանչյուրը` չորսական աշտարակով: Վերին բաժանմունքը (միջնաբերդը, նկ․ 2) կառուցված է համեմատաբար հարթ տարածքի վրա և զբաղեցնում է շուրջ 363 քառ. մետր տարածություն (Սարգսյան 2002, 121-122): Միջնաբերդը ներփակված է չորս նույնատիպ աշտարակներով և ամրոցապատերով (նկ․ 3): Դրանցից առաջինը՝ վերին աշտարակը, ունի 8 մետր բարձրություն: Եռահարկ է, յուրաքանչյուր հարկում մեկական մուտք` արևելյան կողմից (նկ․ 4): Առաջին հարկում կան թվով 6 հրակնատներ` կառուցված ծնկաչոք վիճակում հրաձգության համար: Երկրորդ հարկի հրակնատները հինգն են: Վերջին՝ երրորդ հարկը՝ 7 հրակնատով, համեմատաբար փոքր բարձրություն ունի (1,7 մետր): Սենյակներն ունեն 3,3-3,5 մետր լայնություն (Սարգսյան 2002, 123-125): Ձախակողմյան` հյուսիս-արևմտյան աշտարակը նույնպես եռահարկ է, յուրաքանչյուր բաժանմունքում մեկական մուտք: Աջակողմնյան` հարավ-արևելյան աշտարակն ունի 8,5-9,8 մետր բարձրություն: Հարավ-արևմտյան աշտարակն ունի 7,5 մետր բարձրություն: Մուտքերը նույնատիպ են, բացվում են հարավ-արևմուտք ուղղությամբ: Հյուսիս-արևմտյան աշտարակը երկհարկ է` որմնահեցով (նկ․ 5): Առաջին և երկրորդ հարկերում, դեպի հյուսիս, հարավ և արևելք ուղղված են 0,95 մետր միջին լայնությամբ հրակնատներ: Հյուսիս-արևելյան աշտարակը եռահարկ է, առաջին հարկում` ցածրիկ թաղով։ Մուտքերը բացվում են հյուսիս-արևելյան կողմից: Աշտարակի բարձրությունը 7,5 մետր: Հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան աշտարակները իրար միանում շուրջ 73 մետր երկարությամբ պարսպապատով, որի վերնամասում, դեպի Կարկառ գետը ուղղված են մեկ տասնյակից ավելի հրակնատներ (նկ․ 6, Սարգսյան 2002, 125-128):
