«Աղվեն» – «Աղվանք» ամրոցը

Պատմական ակնարկ

Այս ամրոցը  Մ․ Բարխուդարյանցն անվանում է «Աղուանք», ցավոք, առանց որևէ գրավոր աղբյուրի հղման և բացատրության: Խոսելով Կաչաղակաբերդի մասին, հետազոտողը նշում է, որ նրա ստորոտում է գտնվում Աղուան պատը․ «Այս վաղեմի պարիսպն, որ ընկած է Խաչեն գետակի և Քոլատակ վտակի մեջ՝ խառնուրդի մօտ, չկարողացանք իմանալ, թէ  ի՞նչ պատճառաւ կոչուում է Աղուանք, թէ և ջանքն անպակաս եղաւ մեր կողմից։ ․․․պարիսպս  շինուած է ռազմադիտական դիրքով, որով արգելուած է թշնամին ջրաձորս մտնելուց» (Բարխուտարեանց 1895, 198)։ Կարելի է եզրակացնել, որ «Աղուան պատը»՝ այսինքն ամրոցը, այդպես էր կորչվում տեղի հայության կողմից:

Համաձայն Ս․ Սարգսյանի՝ «Այս ամրոցը պատմության մեջ հայտնի է իր կանոնական սահմանադրությամբ՝ հաստատված Վաչագան Բարեպաշտ արքայի կողմից։ Այստեղ, 5-րդ դարի վերջին, արքայի ամառանոցում հրավիրվեց աշխարհիկ-եկեղեցական ժողով, որի նպատակն էր՝ ներգործության իրավական միջոցներով հարթել երկրի աշխարհականների և հոգևորականների, ազնվականների ու ռազմիկների միջև եղած բազմաթիվ հակամարտությունները» (Սարգսյան 2002, 55): Կարծում ենք հետազոտողի ենթադրությունը, թե սա հայտնի Աղվեն ամրոցն է, հետագա մանրամասն հիմնավորման կարիք ունի:

Հուշարձանը  «Սպիտակ պատ»  անվան տակ հիշատակում է Շ․ Մկրտչյանը՝ նշելով․  «Սպիտակ պատը» գտնվում է Քոլատակ գյուղից արևելք Խաչեն և Քոլատակ գետերի միախառնման տեղում։ 13-րդ դարում այստեղ կառուցված էր մի ամրոց, որից պահպանվել է միայն պատի ոչ մեծ հատվածը» (Мкртчян 1989, 24)։

Ճարտարապետական - հորինվածքային քննություն

ԱՀ ԿԳՄՍՆ վկայագրում և Ս․ Սարգսյանի աշխատանքում հուշարձանի մասին կարդում ենք․ «Աղվեն ամրոցը հիմնականում կառուցված է գետաքարերով ու կրաշաղաղով։ Ամրոցապատի երկարությունը շուրջ 86 մետր է, որից ավելի քան 20 մետրը ամբողջովին ավերված (պահպանվում են միայն հետքերը)։ Այն ձգվում է հյուսիս-հարավ ուղղությամբ 66 մետր, որից հետո թեքվում է հարավ-արևելք (6 մետր) և շարունակվում մինչև հարավային ձորաեզրը, որտեղից հոսում է Քոլատակ գետը։ Ամենայն հավանականությամբ, այս թեքման տեղում էլ պետք է լինի ամրոցի գլխավոր մուտքը» (Սարգսյան 2002, 59; ԱՀ ԿԳՄՍՆ վկայագիր):

Այժմ, ամրոցապատը պահպանվում է 3,5-4 մետր բարձրությամբ, իսկ կենտրոնական և առանձնապես հյուսիսային հատվածներում՝ 7-8 մետր։ Հաստությունը 1,8-2 մետր է։ Ամրոցապատը հանգուցված է 8 աշտարակներով ու կիսաաշտարակներով, որոնք բնականաբար կառուցվել են ամրոցին խիստ ամրություն տալու և կռվամարտի նկատառումներով (նկ․ 1-4)։ Աշտարակներից երկուսը ամբողջովին քանդված են։ Դրանք ունեցել են 2,9-3 մետր հաստություն պարսպապատի կենտրոնական հատվածում և 3,5 ու ավելի՝ եզրամասում, հատկապես Խաչեն և Քոլատակ գետերի հարող մասերում (Սարգսյան 2002, 59; ԱՀ ԿԳՄՍՆ վկայագիր): Միջին ու մանր կապտատաշ քարերով ու գետաքարերով և կրշաղախով իրականացված շարվածքը, զգալի հատվածների արտաքին սվաղապատումը շատ ավելի հավանական են դարձնում ներկա կառույցի համեմատաբար ավելի ուշ՝ 12-13-րդ դարերով թվագրությունը: Սակայն սա  ի հարց է, որ հնարավոր կլիներ պարզել մանրամասն հնագիտական հետազոտության օգնությամբ, ինչ ցավոք չի իրականացվել: