Պատմական ակնարկ
Բերդը հետազոտված չէ, տեղեկություններ չկան բերդի հիմնադրման, կառուցման մասին: Տարբեր կարծիքներ կան նաև բերդի անվան մասին: Այսպես, Բ. Ուլուբաբյանը Կաչաղակաբերդը նույնացրել է պատմիչների կողմից հիշատակվող Հավքախաղաց բերդի հետ (Ուլուբաբյան 1975, 136-137): Բերդի ներկայիս՝ Կաչաղակաբերդ անվանումը կապվում է ժողովրդական ավանդազրույցի հետ: Մ. Բարխուդարյանց բերդը հիշատակում է Կաչաղակաբերդ անվամբ՝ չտալով որևիցե այլ անվանում (Բարխուտարեանց 1895, 1999): Ս. Սարգսյանը, ով առանձին հոդված ունի Կաչաղակաբերդի մասին, կարծում է, որ վերջինս պատմիչների կողմից 9-րդ դարում հիշատակված Խաչենի ամրոցն է (Սարգսյան 1990, 41-44): Կարծում ենք ավելի հիմնավոր է Ա. Հակոբյանի կարծիքը, ով Կաչաղակաբերդը նույնացնում է աղբյուրներում հիշատակվող Հավքախաղաց և ժողովրդական Սաղսաղան անվանումների հետ (Հակոբյան 2020, 301-302):
Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն
Բերդը գտնվում է լեռան ժայռե գագաթին (նկ. 2): Լեռնագագաթը բոլոր կողմերից շրջապատված է բարձր, մինչև 150 մետր բարձրությամբ ուղղաձիգ ժայռերով, միայն հարավ-արևմտյան կողմից է հնարավոր մոտենալ բերդին, այն էլ՝ վերջին հատվածը մեծ ջանքեր է պահանջում, քանզի այդտեղ հասնելու համար պետք է մագլցել ժայռը: Բերդի մուտքը չի պահպանվել: Քանի որ հարավային կողմում ժայռերը բարձր չեն և ոչ այդքան ուղղաձիգ, ապա այդտեղ լրացուցիչ ամրացումներ են կատարվել:
