Պատմությունը

«Գրիգորի Գաբրիելյանցի անվան երկրաբանության պետական թանգարանը» հիմնադրվել է 2014 թվականի մայիսին, պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել նույն թվականի սեպտեմբերի 1-ին։ Թանգարանը հիմնադրվել է խորհրդային հայտնի երկրաբան, երկրաբանա-միներալոգիական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Գրիգորի Գաբրիելյանցի նախաձեռնությամբ, ով այդ նպատակով Արցախին է նվիրել հանքաքարերի, լեռնային ապարների և օրգանական բրածո մնացորդների իր անձնական հավաքածուն։ Այն կազմում է 403 նմուշ՝ աշխարհի 40 երկրներից և Ռուսաստանի Դաշնության 20 շրջաններից (Դանիելյան, Գասպարյան 2022, 189-190): Ցուցադրության մեջ ներառված են եղել նաև Արցախի տարբեր շրջաններից հավաքագրված հանքաքարեր և օգտակար հանածոներ (նկ. 1, 2):

Թանգարանը տեղակայված էր Շուշի քաղաքի 19-րդ դարի կառույցներից մեկում՝  Մ․ Մաշտոց 32 հասցեում՝ նախկինում  «Կանաչ դեղատուն» կոչվող շենքում (նկ. 3): Այն համարվում էր Կովկասի ամենամեծ երկրաբանության թանգարաններից մեկը։

Հավաքածուն

Թանգարանի հավաքածուն ներառում էր ցուցադրության մեջ գտնվող 400-ից ավել և ֆոնդերում պահվող շուրջ 60 ապարներից և հանքանյութերից՝ աշխարհի տարբեր երկրներից և շրջակա լեռնազանգվածներից (նկ. 4-11)։

Ցուցադրության սրահի կենտրոնում հատուկ լուսավորված ցուցափեղկերում կարելի էր տեսնել տարբեր չափերի, գույների և երանգների բազմաթիվ հանքաքարեր, լեռնային ապարներ և օրգանական բրածոներ, որոնցից ամենահինը 1 միլիարդ 200 միլիոն տարեկան էր։ Ցուցանմուշների մի մասն Արցախի տարբեր շրջաններից են, ամենահինը 146 միլիոն տարեկան է։

2017 թվականից թանգարանում կազմակերպվել է երկրաբանության թեմայով մրցույթ-օլիմպիադա, որին մասնակցել են Շուշի, Ստեփանակերտ քաղաքների և շրջանների դպրոցականներ:

Թանգարանում կազմակերպվում էին նաև Թանգարանների միջազգային օրվան, Եվրոպական մշակութային ժառանգության օրվան և մասնագիտական այլ օրերին նվիրված միջոցառումներ և այցելություններ։

Վիճակը պատերազմից հետո

44 օրյա պատերազմի ընթացքում թանգարանային հիմնական ֆոնդը տեղափոխվել է ռմբապաստարան, բայց այնտեղից չի տարհանվել և անցել է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության տակ։

2021 թվականի օգոստոսի 18-ին համացանցում տարածված մի տեսանյութից երևում է (տեսանյութի հղումը՝  https://t.me/ararathau/9676), որ թանգարան մուտք գործած ադրբեջանցի զինվորականները վնասում են թանգարանում մնացած ցուցանմուշները, թանգարանային արժեքները և մանրակերտերը։ Տեսանյութում երևում է նաև, որ թշնամական հրետակոծությունից փլվել է թանգարանի տանիքը, վնասված են ցուցափեղկերը և թանգարանի տարածքում մնացած թանգարանային արժեքները։

Մինչև այժմ հայտնի չէ հավաքածուի գտնվելու վայրը, պահպանման պայմանները և վիճակը։

Թանգարանը և միջազգային իրավական կարգավորումները

Ինչպես ցանկացած մշակութային արժեքի, այնպես էլ թանգարանի և հավաքածուի պաշտպանության միջազգային իրավա-օրենսդրական հիմքը կազմում են Զինված ընդհարման դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին Հաագայի 1954 թվականի կոնվենցիան և դրա երկու արձանագրությունները (1954 և 1999 թվականներ)։ Համաձայն «Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» 1954 թվականի Հաագայի կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի՝ արգելված է մշակութային  ժառանգության հանդեպ վանդալիզմի, գողության, կողոպուտի, յուրացման, թշնամանքի և հաշվեհարդարի  ցանկացած գործողություն։ Ըստ Հաագայի 1954 թվականի  առաջին արձանագրության՝ արգելված է գրավյալ տարածքներում ոչնչացնել մշակութային կամ հոգևոր արժեքները։ Հաագայի 1999 թվականի երկրորդ արձանագրությունը վերահաստատում է այս պահանջը և  այդպիսի արարքը՝ ըստ 15-րդ հոդվածի, որակում որպես միջազգային հանցագործություն։ Մշակութային արժեքների ոչնչացման գործողություններն արգելվում են նաև Ժնևի 1949 թվականի օգոստոսի 12-ի պատերազմից տուժածների պաշտպանության, պատերազմի օրենքների և սովորույթների վերաբերյալ միջազգային չորս կոնվենցիաների և արձանագրութունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի համապատասխան բանաձևերի և Մարդու իրավունքների պաշտպանության պայմանագրերի։

Գրականություն

1. Դանիելյան, Գասպարյան 2022 – Դանիելյան Ե., Գասպարյան Լ., Շուշի քաղաքի թանգարանները, Աշխատություններ Հայաստանի պատմության թանգարանի, Երևան, 189-190:
2. Габриэлянц 2017 – Габриэлянц Г., Человек и камень, Москва, Слово.