Բուն թանգարանային ցուցադրությունից զատ արժեքավոր նմուշների շարքում էր թանգարանի մուտքի դուռը (նկ. 13, 14)։ Այն պատրաստվել է արցախցի վարպետ Ռոբերտ Ասկարյանի կողմից՝ 1983-85 թվականներին։ Այն պատրաստվել է արցախյան ընկուզենու փայտից։ Երկու փեղկերից յուրաքանչյուրը քանդակազարդ շրջանակներով բաժանված են երեք մասի։ Այս շրջանակների մեջ պատկերված են հայ ավանդական ճարտարապետությունը, ընտանիքը և մշակույթը բնորոշող տարբեր կերպարներ։ Առաջին և երկրորդ պատկերների միջև ներառված է արձանագրությունը հետևյալ բովանդակությամբ. «Ղարաբաղեն հողեն մատաղ», «Օջաղներեն պողեն մատաղ» (հեղ. Գուրգեն Գաբրիելյան): Ինչպես նշում է քանդակագործը, 1985 թվականին տեղի կոմունիստական իշխանությունները չեն ողջունել այս նախաձեռնությունը և սպառնացել են հեռացնել դուռն առհասարակ, եթե հայերեն տեքստի փոխարեն ադրբեջաներեն և ռուսերեն տեքստ չգրվի։ Դրան, հավանաբար, խանգարել է Ղարաբաղյան շարժումը և Արցախի անկախացումը։

Գործունեությունը պատերազմից առաջ

Ինչպես անկախության տարիներին, այնպես և 44 օրյա պատերազմից հետո թանգարանն ակտիվ ցուցադրական և կրթական գործունեություն էր ծավալում։ Տարբեր տարիներին կատալոգների (Բալայան 2011; Բալայան, Պողոսյան 2020) և տեղեկատվական բրյոշուրների միջոցով ներկայացվում էր թանգարանի գործունեությունն ու հավաքածուն։ Այստեղ անց էին կացվում տարբեր կրթական ծրագրեր դպրոցականների և ուսանողների համար։ Այն Արցախ այցելող զբոսաշրջիկների սիրելի վայրերից էր։

Թանգարանն ակտիվ գործում էր անգամ 2020 թվականի Covid 19 համավարակի օրերին, ինչպես նաև 44-օրյա պատերազմից հետո (նկ. 15-16)։ Այստեղ պատերազմից հետո կազմակերպվում էին տարբեր ժամանակավոր ցուցահանդեսներ, դասախոսություններ և այլ կրթական ծրագրեր, որին մասնակցում էին անգամ Ռուսական խաղաղապահ զորակազմի զինվորականները (նկ. 17-18)։

Վիճակը պատերազմից հետո

2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախից հայերի բռնի տեղահանման ժամանակ հնարավոր եղավ ցուցադրության հավաքածուի որոշ հատվածը ևս տեղափոխել անվտանգ վայր։ Սակայն ցուցադրության մեջ և ֆոնդերում գտնվող նյութերի մեծ մասը մնացել են թանգարանում։ Հայտնի չէ, թե այժմ ինչ վիճակում է գտնվում թանգարանը և դրա հավաքածուն։

Թանգարանը և միջազգային իրավական կարգավորումները

Ինչպես ցանկացած մշակութային արժեքի, այնպես էլ թանգարանի և հավաքածուի պաշտպանության միջազգային իրավա-օրենսդրական հիմքը կազմում են Զինված ընդհարման դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին Հաագայի 1954 թվականի կոնվենցիան և իր երկու արձանագրությունները (1954 և 1999 թվականներ)։ Համաձայն «Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» 1954 թվականի Հաագայի կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի՝ արգելված է մշակութային  ժառանգության հանդեպ վանդալիզմի, գողության, կողոպուտի, յուրացման, թշնամանքի և հաշվեհարդարի  ցանկացած գործողություն։ Ըստ Հաագայի 1954 թվականի  առաջին արձանագրության՝ արգելված է գրավյալ տարածքներում ոչնչացնել մշակութային կամ հոգևոր արժեքները։ Հաագայի 1999 թվականի երկրորդ արձանագրությունը վերահաստատում է այս պահանջը և  այդպիսի արարքը՝ ըստ 15-րդ հոդվածի, որակում որպես միջազգային հանցագործություն։ Մշակութային արժեքների ոչնչացման գործողություններն արգելվում են նաև Ժնևի 1949 թվականի օգոստոսի 12-ի պատերազմից տուժածների պաշտպանության, պատերազմի օրենքների և սովորույթների վերաբերյալ միջազգային չորս կոնվենցիաների և արձանագրութունների, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի համապատասխան բանաձևերի և Մարդու իրավունքների պաշտպանության պայմանագրերի։

Գրականություն

1. Բալայան 2011 - Բալայան Մ., Արցախի պետական պատմաերկրագիտական թանգարանի գործվածքի հավաքածուն, Երևան, Զանգակ։
2. Բալայան, Պողոսյան 2020 - Բալայան Մ., Պողոսյան Ա., Արցախի պատմաերկրագիտական թանգարանի արծաթյա զարդերի հավաքածուն, Երևան, Զանգակ։
3. Մկրտչյան 2001 - Մկրտչյան Շ., Արցախյան գրառումներ, Նոյյան տապան։