Պատմական ակնարկ

Ակներ գյուղից մի քանի հուշարձաններ գրանցված են Վերիշեն գյուղի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում։ Մի շարք հետազոտողներ այդ հուշարձաններին անդրադառնում են որպես հարևան Վերիշեն համայնքի հուշարձաններ, բայց դրանք գտնվում են Ակներ գյուղի տարածքում և գյուղի մշակութային ժառանգության և ինքնության մաս են կազմում։ Խնդիրը գալիս է խորհրդային շրջանից, երբ 1958-1990 թվականներին Ակները գտնվում էր Վերիշենի պետական տնտեսության կազմում (ՀՀ Սյունիքի մարզի Գորիս համայնքի կայքէջից)։ Այս հուշարձաններից է նաև «Ճղած քար» արձանագիր ժայռաբեկորը (նկ․ 2)։

932 թվականին Սյունյաց եպիսկոպոս Հակոբը 12000 դրամով և մի լուսավոր շաւահիրով (թանկագին գոհար) գնում է Սյունյաց տեր Ֆիլիպե իշխանից Ձագեձորի Վարարակ կոչվող աղբյուրների ջուրը և ջրանցք կառուցելով (նկ․ 3)՝ ջուրը տեղափոխում է Ցաքուտ կոչվող տարածք (Օրբէլեան 1910, 253-256): Կառուցելով շուրջ 29 կմ երկարությամբ ջրանցքը, Հակոբ եպիսկոպոսը ջուր է հասցնում Տաթևի վանքին պատկանող խամ ու խոպան հողերը (ժամանակակից Հալիձոր, Շիկահող, Խոտ գյուղերից վերև ընկած ընդարձակ տափարակը), ինչի շնորհիվ այդ վայրը դառնում է «Վարդուտ» (Գրիգորյան 1973, 112)։

1294 թվականին ջրանցքը նորոգել է տեր Հովհաննեսը, ինչին և վերաբերում է «Ճղած քարի» արձանագիրը. «Յամի յորում էր թվ․ ։ՉԽԳ։ (1294) ես տ[ե]ր Յոհանէս կամաւ/ն Ա[ստուծո]յ եւ աղաւթիւք հոգեւոր հաւր իմո տ[ե]ր Հա/յրապետա տարա զջուրս Վարարական ի Վարդուտն, զ/որ ա[ստուած]ապատիւ եւ հոգեւոր տ[ե]ր Յակոբ գնեալ էր եւ/ տարեալ բազում աշխատութ[եամ]բ եւ արդեամբ․ զխափան/եալն ի բազում ամանակաց կրկին նորոգեցաք յիշ/ատակ մեզ եւ նախնեաց մերոց․ որք հանդիպիք ս[ուր]բ Երր/որդութեմ[բ] յիշեցէք ի Ք[րիստո]ս» (ԴՀՎ 2, 78)։

Ջրանցքի և արձանագրության վերաբերյալ Լալայանը գրի է առել ժողովրդական մի ավանդույթ, ըստ որի՝ տեղացիների կողմից «Քեշիշ-արխ» կոչվող այս ջրանցքը կառուցել է մի քահանա։ Երբ ջուրը հասել է ժայռին, քահանան բացականչել է, թե ի՛նչ ահագին ժայռ է, և իսկույն ժայռը ճեղքվել է։ Այս ամենը տեսնելով, կողքի մշակը ասել է, թե տերտեր ինչ լավ աչք ունես, որի արդյունքում քահանայի աչքն է տրաքել (Լալայեան 1898, 130)։