Պատմական ակնարկ

«Խոզնավար» անունը նշանակում է անմշակ արտի վարելատեղ (Մարգարյան 1992, 139): Ըստ Տաթևի վանքի նոր հարկացուցակի, գյուղը տվել է 4400 դահեկան պտղի հարկ։ Գյուղի մասին տեղեկություններ են պահպանվել ձեռագիր հիշատակարաններում (Հիշատակարաններ 1967, 116, 148, 191)։ Համաձայն 1490 թվականին արտագրված մի ձեռագրի հիշատակարանի Խոզնավարը մաս է կազմել Սյունիքի Աղահեճքի Քաշաթաղ գավառի՝ (Խուրշուդեան 2024, 93): Խոզնավարի «Խաչեր» սրբատեղիի վերաբերյալ պատմական տեղեկություններ և արձանագրություններ չկան։

Այժմ հուշարձանի տարածքում վառված մոմերի մեծ քանակությունը, սրբացված թփի վրա կապված մեծ թվով ժապավենները, մատաղի ծեսի հետքերը և տարածքի խնամվածությունը խոսում են համայնքի համար սրբավայրի կարևորության մասին։

Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն

Խոզնավարի «Խաչեր» սրբատեղին գտնվում է գյուղի արևմտյան կողմում՝ գյուղ մտնող ցուցանակի հարևանությամբ՝ ճանապարհի աջակողմյան հատվածում։ Սարալանջի վրա հավաքված են երկու ամբողջական և մեկ թերի խաչազարդ վաղմիջնադարյան կոթողների խաչակալներ, որոնք էլ հանդիսանում են հիմնական սրբությունները (նկ․ 2)։ Խաչակալը վաղմիջնադարյան խաչակիր կոթողի ամենապատասխանատու բաղկացուցիչն է։ Այն որպես կանոն, արտապատկերում է քառասյուն գմբեթակիր մի կառույց, նման Գողգոթայում կանգնեցված տեմպիետոյին և Գրիգոր լուսավորչի տեսիլքում նկարագրվածին (Պետրոսյան 2008, 17-18)։ Խոզնավարի խաչակալները ոճավորված են սյունազարդ կառույցի օրինակով։ Ուղղանկյուն կոթողի կողային նիստերին պատկերված են մեկական պայտաձև կամարով սյուներ, իսկ դիմահայաց ավելի լայն նիստի վրա՝ ավելի փոքր չափի զույգ կամարներ։ Զույգ կամարներից վերև պատկերված է հավասարաթև խաչ։ Հաշվի առնելով Սյունիքում և Արցախում վաղ միջնադարին բնորոշ պայտաձև կամարների, խաչակիր կոթողների կիրառումը մինչև 9-10-րդ դարեր, Տաթևի, Որոտնավանքի սյուների թվագրությունը, Խոզնավարի խաչակալները կարող ենք թվագրել 7-9-րդ դարերով։