Պատմական ակնարկ

Ոսկեպարի Սբ․ Աստվածածինը պատմական սկզբնաղբյուրներում չի հիշատակվում։ Կառույցի մասին գրավոր առաջին վկայությունը հանդիպում է բանահավաք Ս․ Քամալյանի մոտ, ով 1884 թվականին լինելով տեղում, նշում է. «Հին գիւղի արևելակողմը՝ ձորակի եզերքին կառուցուած է այս վանքը, տաճար խաչաձև, ներքուստ և արտաքուստ սրբատաշ քարով. ունի կաթուղիկէ նորաշէն…» (Կարապետյան 2013, 14): Եկեղեցու հորինվածքային, կառուցվածքային և գեղարվեստական առանձնահատկությունների քննությունն իրականցարել են Ս․ Տեր-Ավետիսյանը (Тер Аветисян 1937, 505-511), Ա․ Յակոբսոնը (Якобсон 1948, 29-35 ), Գ․ Շախկյանը (Շախկյան 1986, 167-168), Պ․ Կունեոն (Cuneo 1988, 319), Վ․ Հարությունյանը (Հարությունյան 1992, 146-147), Ս. Մնացականյանը (Մնացականյան, 2004, 55-58 ), Պ․ Տոնապետյանը (Donabédian 2008, 162 ) Մ․ Հասրաթյանը (Հասրաթյան 2010, 25), Ս․ Կարապետյանը (Կարապետյան 2013, 10-16)։ Ոսկեպարի եկեղեցու թվագրության, պահպանվածության, վերականգնման, հորինվածքի, հարդարման հարցերին անդրադարձ ունի նաև Ա․Ղազարյանը (Казарян 2012, 302-316)։ Հետազոտողների մեծ մասը՝ հիմնվելով եկեղեցու հորինվածքային, կառուցվածքային և գեղարվեստական առանձնահատկությունների վրա Ոսկեպարի եկեղեցին թվագրում է 7-րդ դարի երկրորդ կեսով։ Միայն Մ․ Հասրաթյանն է, ով գտնում է, որ Ոսկեպարի ճարտարապետական առանձնահատկություններն ու հարդարանքը բնորոշ են 7-րդ դարի առաջին կեսին (Հասրաթյան 2010, 25)։ Պետք է նշել նաև, որ որոշ հեղինակներ անհիմն կերպով եկեղեցու կառուցումը վերագրում են 9-10-րդ դարերին (Чубинашвили 1967, 151; Thierry 1978 , 20-21)։

Ճարտարապետական - հորինվածքային քննություն

Ոսկեպարի եկեղեցին պատկանում է վաղ միջնադարում լայնորեն տարածված փոքր, խաչաձև գմբեթավոր եկեղեցիների քառախորան հորինվածքային ենթատիպին։ Հուշարձանը Մաստարայի տիպի եկեղեցիների փոքրաչափ օրինակներից է (արտաքին չափերը՝ 11,2x10,8 մետր, աղոթասրահի չափերը՝ 5,37x5,74; նկ. 2)։

Մոտավորապես քառակուսի աղոթասրահից երկրի չորս կողմերի ուղղություններով բացված են խորը, թեթևակի պայտաձև խորաններ, որոնց կորության կենտրոնը ճակատային գծից 0,65 մետր ետ է ընկած։ Արտաքուստ խորաններն ուղղանկյուն են, ի տարբերություն այս տիպի մյուս հուշարձանների (Մաստարա, Հառիճ, Արթիկ, Կարս), որտեղ դրանք հնգանիստ են։ Ավագ խորանի երկու կողմերին կից են արևելք-արևմուտք ձգված ուղղանկյուն հատակագծով ավանդատները։ Վերջիններիս այսպիսի տեղադրությունը արևելյան ճակատում ելուստների առաջացման համար հիմք է հանդիսացել։ Ավանդատները մեկ հարկանի են՝ ծածկված գլանաձև թաղերով և լուսավորվում են արևելյան պատերի մեջ բացվող լուսամուտներով։ Դրանք իրենց արտաքին ծավալներով զգալիորեն ցածր են ավագ խորանից և փոքր-ինչ դուրս են գալիս արևելյան ճակատի հարթությունից՝ առանձնանալով հիմնական զանգվածից (նկ. 3)։ Եկեղեցին ունի երկու շքամուտք՝ տեղավորված արևմտյան և հարավային ճակատներում և պսակված զույգ կիսասյուների վրա բարձրացող կամարակապ, քիչ թեքություն ունեցող ճակտոններով։ Մուտքերն ինչպես իրենց չափերով, այնպես էլ մշակման ձևերով միանգամայն համանման են։ Արևմտյան շքամուտքի որմնասյան խարսխին առկա են ձկնապատկերներ (Казарян 2012, 304)։ Մուտքերի բարավորների վրա քանդակված են խաչային հորիվածքներ (Հասրաթյան 2010, 25): Քիվը պսակված է կրկնվող երկրաչափական նախշով մշակված զարդաքանդակով (նկ․ 4)։ Առանձնահատուկ լուծում ունեն ավագ խորանը և բեմը: Վաղ միջնադարի եկեղեցիներին բնորոշ ցածր բեմառէջքը (ընդամենը 0,3 մետր) ձգվում է կառույցի ամբողջ լայնությամբ՝ հասնելով մինչև ավանդատների մուտքերը։ Խորանի մեջ՝ դրա ամբողջ շրջագծով արված է 0,24 մետր լայնություն և 0,52 մետր բարձրություն ունեցող աստիճան-նստարան՝ նախատեսված բարձրաստիճան հոգևորականների համար (Մնացականյան 2004, 56)։ Նստարանի կողային մասերն ամբողջական քարից են և կազմում են պատի շարվածքի անմիջական շարունակությունը (նկ․ 5)։

Եկեղեցու վերականգնումը

Եկեղեցին մեզ է հասել հիմնականում պահպանված վիճակում։ Վնասված էին կառույցի վերնամասերը՝ հատկապես տանիքները (նկ․ 10)։ Ներկայիս տեսքն այն ստացել է ճարտարապետ Հրաչյա Գասպարյանի նախագծով իրականացված ամբողջական վերականգնման արդյունքում։ Այն հնարավոր է դարձել 1975-1977 թվականներին՝ պեղման և մաքրման աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերված ու պահպանված բեկորների և այլ տվյալների հիման վրա (Թամանյան 1981, 24-26)։ Նորացվել են տանիքների ողջ ծածկասալերը, քիվերը, պատերի ճակատային քարերի որոշ մասը՝ հատկապես կտուրին մոտիկ գտնվող շարքում:

Այսօր, ևս, եկեղեցու տանիքները նորոգման կարիք ունեն։ ՀՀ ԿԳՄՍՆ «Պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի մասնագետները հերթական մշտադիտարկման արդյունքում պարզել են, որ տանիքածածկերը քայքայված են, ծածկասալերը՝ մաշված և վնասված։ Նման վիճակը մթնոլորտային տեղումների արդյունքում առաջացած խոնավության ներթափանցման համար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծել։ Նման երևույթների ավերիչ ազդեցությունից խուսափելու համար, «Պահպանության ծառայություն»-ը անհրաժեշտ է համարել իրականացնել տանիքածածկերի նորոգման աշխատանքներ (https://hushardzan.am/archives/30351)։