Վանքասարի եկեղեցին

Պատմական ակնարկ

Եկեղեցու մասին առաջին հիշատակությունը թողել է Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցը. «Ի գագաթ լերին է աւերակ մենաստանի, զորմէ աւանդեն գոլ առաջնորդարան այսր նահանգի» (Ջալալյանց 1858, 344): 1890 թվականին եկեղեցի է այցելել Խաչիկ վարդապետ Դադյանը և ներկայացրել հուշարձանի առաջին՝ սխեմատիկ հատակագիծը և ընդօրինակել եկեղեցու մոտ գտնված խաչքարի հայատառ արձանագրությունը (ՀՀՊՊԿԱ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 137, թ. 4): Մակար Բարխուդարյանց էլ իր «Արցախ» գրքում բերում է ավանդություններ, և ըստ դրանցից մեկի` եկեղեցու կառուցումը վերագրված է Վաչէ Բ իշխանին. «Վաչե Բ շինած է մի խաչաձև մենաստան, որի գլուխն այժմ խոնարհուած է ամբողջապես» (Բարխուտարեանց 1895, 414):

Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն

Եկեղեցին կառուցված է տեղական կաթնագույն կրաքարի մեծ սրբատաշ բլոկերով և կրշաղախով: Այն ունի   խաչաձև հատակագծային հորինվածք և պատկանում է հայկական վաղմիջնադարյան եկեղեցիների փոքր խաչաձև կենտրոնագմբեթ եռախորան տիպին: Իր ծավալատարածական հորինվածքով շատ նման է  Թալինի, Քարաշամբի և Այլաբերի փոքր եկեղեցիներին և վերաբերում է 7-րդ դարի կեսերին (Գրիգորյան 1982,  27):

Հորինվածքի հիմքը կազմող գմբեթատակ քառակուսին ամփոփված է արևմուտքից ուղղանկյուն, իսկ մյուս կողմերից կիսաշրջանաձև խաչաթևերով, որոնք արտաքինից ուղղանկյուն են: Հատակագծային այս հորինվածքի արևելք-արևմուտք առանցքի  երկարությունը 10,5 մետր է, իսկ հյուսիս-հարավը` 9,15 մետր, որի հետևանքով արևմտյան խաչաթևը 1,0 մետրով  երկարել է (9,7 x 8,7 մետր): Մուտքերը բացված են երեք կողմերի (արևելյանից բացի) խաչաթևերում, ուր զետեղված են նաև պատուհաններ: Բոլոր մուտքերի բացվածքներն իրար հավասար են (1,05 մետր, նկ. 2): Երեք խաչաթևերում մուտքերի առկայությունը Վանքասարի եկեղեցու առանձնահատկությունն է նմանատիպ հուշարձանների մեջ (Կիրակոսյան 2013, 122, 123): Արևմտյան մուտքն ունեցել է քանդակազարդ բարավոր՝ պատված խաչային հորինվածքով (Մկրտչյան 1985, 78): Կամարակիր որմնասյուների խոյակների քիվերը պատված են էլիպսաձև տերևանման քանդակներով: Եկեղեցու բոլոր քարերը կրում են վարպետների նշաններ (նկ. 3), որոնց զգալի մասը հայերեն տառեր են` նույնական Սիսիանի 7-րդ դարի տաճարի նշաններին (Ямпольский 1960,  249):

Մատենագրական քննություն

Խորհրդային շրջանում  Վանքասարի եկեղեցին հայտնի էր գիտական շրջանակներին: Հուշարձանն առաջինն  ուսումնասիրության առարկա է դարձրել և գիտական հանրությանը ներկայացրել Զ. Յամպոլսկին: Այստեղ հրատարակվել են նաև եկեղեցու հատակագիծն ու լուսանկարներ: Սակայն նա, հակառակ այն հանգամանքին, որ ինքն է նաև նշում կառույցի հորինվածքային առանձնահատկությունների նույնականությունը հայկական վաղմիջնադարյան մի շարք այլ եկեղեցիների հետ` միանգամայն առանց հիմնավորման, հուշարձանը համարում է աղվանական (Ямпольский, 1960, 249):  Հուշարձանի մյուս հետազոտողները (Հասրաթյան 1992, 28, 29, Գրիգորյան 1982, 26, 27, Մկրտչյան 1988, 63, 64, Կարապետյան 1999, 223-226,  Սիմոնյան, Սանամյան  2005, 165-167) Վանքասարի եկեղեցին հայ մշակույթից օտարելու Յամպոլսկու հրապարակմանն արժանի գնահատական և պատասխան են տվել: Բնօրինակային չափագրությունների, արխիվային նյութերի ուսումնասիրման և համեմատական վերլուծության արդյունքում ներկայացվել է նաև Վանքասարի եկեղեցու հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքի  ամբողջական և իրական կերպարը և  ադրբեջանական «վերականգնման» էությունը (Կիրակոսյան 2013):

Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո

Վանքասարի եկեղեցին անցյալ դարի 80-ականներին «ադրբեջանական» ձևով վերականգնման ժամանակ լուրջ կորուստներ է կրել: Առաջին հերթին խաթարվել է հուշարձանի բնական միջավայրը և լանդշաֆտը՝ շուրջը հոգևոր-մշակութային միջավայրին անհարիր կառուցապատում է իրականացվել: Տարածքը կառուցապատվել էր ժամանցի և զվարճանքի գործառույթ իրականացնող շենքերով: Դրանք արցախյան առաջին պատերազմում վնասվել են և  վերածվել  ավերակների (նկ. 4):

1986 թվականին, երբ ընթանում էին ադրբեջանական «վերականգնման» աշխատանքները (նկ. 7, 8), Վանքասարի եկեղեցում ուսումնասիրություններ իրականացնող Ս. Կարապետյանն ու Ա. Ղազարյանը վավերացրել են կիսաեղծ վիճակում գտնվող երկու արձանագրություն (Կարապետյան 1999, 225:) Այս ժամանակ արդեն տեղում չէր Խաչիկ վարդապետ Դադյանի նկարագրած՝ 1263 թվականի խաչքարը: Ժամանակին եկեղեցու շուրջը կանգնեցված են եղել նաև այլ խաչքարեր: Դրանցից մեկը, որ վերաբերում է 13-րդ դարին, ադրբեջանցիները  տեղափոխել են Աղդամի քարի թանգարան: Ընդորում, խաչքարի կենտրոնական խաչի առանձին մասերը նախօրոք քերվել են, որպեսզի չհասկացվի, որ այն խաչքար է:

Խաչքարն այսօր կանգեցված է Ասկերանի եկեղեցու բակում (նկ. 9):  Նույն կերպ էլ ադրբեջանցիները  քերել-հարթել են եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորի խաչային հորինվածքը: Բացառված չէ, որ այն նաև ունեցել է հայերեն արձանագրություն: Անտեսելով այս բոլոր փաստերը՝ ադրբեջանցիները եկեղեցին հայտարարել են աղվանական:

Գրականության ցանկ

1. Բարխուտարեանց 1865 - Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, «Արօր»:
2. Գրիգորյան 1982 -  Գրիգորյան Վ., Հայաստանի վաղմիջնադարյան կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Երևան ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ.:
3. Կարապետյան 1999 - Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ.:
4. Կիրակոսյան 2013 - Կիրակոսյան Լ., Վանքասարի եկեղեցու ճարտարապետությունը և ադրբեջանական «վերականգնումը», Պատմաբանասիրական հանդես, թիվ 1, էջ 121-124:
5. Հասրաթյան 1992- Հասրաթյան Մ., Հայկական ճարտարապետության Արցախի դպրոցը, Երևան, ՀՀ ԳԱ հրատ.:
6. Ջալալյանց 1858- Ջալալյանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան, մասն Բ, Տփխիս:
7. Մկրտչյան 1985 - Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, «Հայաստան» հրատ.:
8. Սիմոնյան, Սանամյան 2005- Սիմոնյան Հ., Սանամյան Հ., Վանքասարի հուշարձանները, « Հուշարձան», Տարեգիրք Գ, Երևան, « Հուշարձան» հրատ., էջ 159-179:
9. Мкртчян 1988- Мкртчян Ш., Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха, Ереван, «Парберакан».
10. Ямпольский З., Памятники Кавказской Албании на горе Бешидаг, «Советская археология», 1960, N 2, с. 246-250.
11. Հայաստանի հանրապետության պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 137, թ. 4: