Պատմական ակնարկ
Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալյանցն իր գրքում նշում է մի հիշատակարանի մասին, ըստ որի Կուսանաց անապատի եկեղեցին կառուցել են Գայանե և Հռիփսիմե կույսերը՝ Տեր Առաքելի աջակցությամբ (Ջալալեանց 1858, 243)։ Եկեղեցու մուտքի բարավորին պհպանվել է յան կառուցելու թվականը. շինարարական արձանագրությունը վերաբերում է 1616 թվականին ՝«զԵկ[ե]ղ[ե]ցիս թվ․ :ՌԿԵ: (1616)» (ԴՀՎ 5, 148, նկ․ 2): Վարանդայի մելիքության սկզբնական շրջանում եկեղեցուն ավելացվել է գավիթ-տապանատունը: Այստեղ է գտնվում նաև Մելիք Շահնազարյանների տոհմական դամբարանը, իսկ անապատը հայտնի է նաև Գայանեի վանք անունով։
Ճարտարապետական - հորինվածքային քննություն
Կուսանաց անապատից այսօր պահպանված են եկեղեցին, Շահնազարյանների գավիթ-տապանատունը և հուշարձանի արևմտյան կողմում ձգվող պարիսպը (նկ․ 3)։ Եկեղեցին եռանավ բազիլիկի հորինվածք ունի, որտեղ կողային նավերը բավական նեղ են, իսկ կենտրոնական, խորանով պսակվող նավը՝ լայն։ Հատակաձևը քառակուսուն մոտեցող է (9,0 x 11,0 մ չափեր ունի)։ Աղոթասրահը լուսավորվում է արևմտյան պատի մեջ բացված դռան և երկու պատուհանի (նկ․ 4), հարավային կողմի երկու փոքրիկ և արևելյան՝ խորանի մեջ բացվող պատուհանների միջոցով։ Սրահը թաղածածկ է՝ կոշտացնող կամարները հենվում են խաչաձև հիմք ունեցող սյուների վրա։ Սրանցից երկուսը աղոթասրահի ներսում ազատ «կանգնած» են, իսկ մյուս երկուսը կամարի համար հենարան ծառայելուց զատ նաև խորանի կիսաշրջանի անկյունային հատվածներ են դարձել։ Եկեղեցին ունի զույգ ավանդատներ, որոնք պսակում են կողային նավերի վերջնամասը։ Ինչպես խորանի, այնպես էլ ավանդատների պատերում կան խորշ-պատրհաններ։ Եկեղեցու հարավային ճակատապատին ագուցված են 15-16-րդ դարերի երեք տապանաքարեր՝ խաչային հորինվածքներով և պատկերաքանդակներով (նկ․ 5)։ Խաչքարեր և տապանաքարեր են օգտագործված և այլ պատերում: Կուսանաց անապատի կառուցներում վաղ թվագրություն ունեցող այս կոթողների օգտագործումը նույնպես ցուցում է նախկինում այստեղ եղած կրոնական կենտրոնի մասին։ Եկեղեցու ներսում՝ սյուների և կամարների վրա փորագրված են խաչանշաններ (նկ․ 6)։
Եկեղեցուն արևմտյան կողմից կցված է գավիթը, որը դասական գավիթների նման ունի քառակուսի հատակաձև (6,4 x 6,4 մետր), բայց ավելի փոքր է։ Գավիթը թաղածածկ է։ Այն նախասրահ լինելուց բացի, նաև Մելիք Շահնազարյանների տոհմական տապանատունն է։ Այստեղ են գտնվում Մանվել Վարդապետի, մելիք Միրզայի, մելիք Հուսեինի, մելիք Հովսեփի և նրանց կանանց գերեզմանները և տապանաքարերը (նկ․ 7)։
Մելիք Հուսեինը և նրա դուստր Գայանեն պատմության մեջ հիշատակվում են իրենց խիզախությամբ ու հայրենասիրությամբ։ Մելիք Հուսեինի մասին պատմում է նրա տապանաքարի արձանագրությունը.
«Այս է տապան Մէլիք Շահնազարի
Որդի Մէլիք Յիսէին, Թվ․ ՌՃՁԵ (1736):
Ոգեմ զբանս գովեսդի,
Ի վերայ Մէլիք Հուսէյնի,
Զոր գրեցի այս տապանի։
Սա էր Տէր երկրին Վարանդայի,
Լե։ (35) մասն Գեղի,
Սայ էր հացով սեղանով լի,
Ողորմէր ամեն ազգի․
Կերպարնօքն էլ գովելի,
Յոյժ կոդորեաց ազգէն դաջկի,
Պատերազմեաց յետ օսմանցի․
Սա ոչ ետ հարկ թագաւորի,
Ամուր պարիսպ էր աշխարհի։
Որ է եաշն թվին։ ՌՃԾԸ (1709) (Դիվան հայ վիմագրության, 149):
Մատենագրական քննություն
Կուսանաց անապատի տեղադրութան, ճարտարապետության, թվագրության հարցերին անդրադարձել է Շ. Մկրտչյանը (Մկրտչյան 1985, 178-180): Անապատի համառոտ նկարագրությունը հանդիպում է նաև հեղինակի գրքի ռուսերեն հրատարակության մեջ (Мкртчян 1989, 138,139):
