Խադարի վանքի հանրահայտ արձանագրության մասին

Այսպես, Ս. Բարխուդարյանը գրում է. «շինեցի զեկեղեցիս եւ ժողովեցի զխաչ և զգիրք, որ ի սմայ»՝ այսինքն հիմք է դրել գրատան» (ԴՀՎ 5, 121): Ավելի կտրուկ են Բ. Ուլուբաբյանը, Մ. Հասրաթյանն ու Ա. Մաթևոսյանը. «Ուրեմն, Հովհաննեսը կառուցել է վանքի կաթողիկեն՝ «բազում աշխատութեամբ» այնտեղ հավաքելով խաչեր, գրքեր» (Ուլուբաբյան, Հասրաթյան, 1984, 24), «ստացվում է, որ Հովհաննես Խաչենեցին կառուցելով Խաթրավանքի եկեղեցին, այստեղ է հավաքում խաչքարեր ու ձեռագրեր, որի շնորհիվ վանքը դառնում է միջնադարյան Հայաստանի գրատուն և քարեդարան-թանգարան (Հասրաթյան 1992, 68), «սույն արձանագրությունը Խադայի վանքի դպրոցի, գրչության կենտրոնի, մատենադարանի հիմնադրման վավերագիրն է...» (Մաթևոսյան 2022, 179): Նույն մոտեցումն ենք տեսնում և Արցախի գրչության կենտրոններին նվիրված ընդարձակ հետազոտության մեջ (Մինասյան 2015, 29):

Արձանագրության նախնական տեղը ճշտել է Ս. Կարապետյանը. այն տեղադրված է եղել հարավային եկեղեցու արևելյան պատի մեջ դրսից (նկ. 2, 3), ուր հստակ նկատելի է արձանագրակիր սալի տեղը: Այս հստակեցումը նախ հնարավորություն է տալիս հավաստել, որ Հովհաննեսի կառուցած եկեղեցին հենց հարավային փոքրիկ մատուռ-եկեղեցին է և ոչ թե «կաթողիկեն», ինչպես կարծում էր Բ. Ուլուբաբյանը:

Միջնադարան եկեղեցիներում հաճախ էին որպես շինաքար ու հարդարանքի միջոց օգտագործում հին խաչքարերը, քանդակազարդ և արձանագրակիր քարերը: Երևույթը հատկապես դիտելի է 12-րդ դարի վերջերից սկսած: Նաև նշենք, որ վանքում արդեն իսկ եկեղեցի կար, որն իր արտաքին տեսքով և չափերով չէր զիջում Հավհաննեսի կառուցածին (Խադարի վանք. եկեղեցիների հուշարձանախումբը), և, որ հազիվ թե խաչերն ու ձեռագրերն անխնամ թափված լինեին ինչ որ տեղում, որ Հովհաննեսն էլ դրանք հավաքեր:

Մեզ ավելի հավանական է թվում, որ արձանագրության մեջ խաչի տակ պիտի հասկանալ խաչքարերն ու խաչաքանդակ սալերը, իսկ գրքի տակ գիր-արձանագրության հոգնակին: Այսինքն, Հովհաննեսը կառուցելով, նաև հավաքել է շրջակայքում եղած խաչքարերն ու արձանագրությունները և օգտագործել դրանք եկեղեցական կառույցի պատերի մեջ, մի պրակտիկա, որ նույն վանքում կիրառվել է և հետագայում (նկ. 4):