Կուսանաց Սբ. Աստվածածին անապատը

Կուսանաց Սբ. Աստվածածին անապատը

Տեղադրությունը

Կուսանաց անապատը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջանում՝ Դադի վանքից ուղիղ գծով 2,7 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Տրտու գետի աջ ափին, այնտեղ, ուր Իրիցաջուրը Իգաձորի նեղ կիրճով խառնվում է Տրտուին (Կարապետյան 1999, 76):

Պատմական ակնարկ

Վանական համալիրի մասին առկա տեղեկությունները նրա վիմական արձանագրություններն են: 12-րդ դարում վանքը վկայված է որպես Սուրբ Աստվածածին, իսկ 17-րդ դարի հիշատակություններում որպես Կուսանաց Սուրբ Աստվածածին (Կարապետյան 2019, 358): Վանքը բաղկացած է ժամանակագրորեն տարբեր երկու խումբ կառույցներից: Համաձայն շինարարական բնույթի արձանագրությունների՝ վանքը հիմնադրել է Մածնաբերդի տիրակալ Կյուրիկե Գ թագավորի (1145-1170) դուստրերից մեկը՝ Մաման: Վանքի հիմնադրման մասին արձանագրությունները գտնվում են առաջին խմբի կառույցներում, որոնք տեղակայված են Տրտու գետին մոտ: Առաջին խմբի փոքր եկեղեցիներից մեկի արևմտյան ճակատին է գտնվում վանքի հիմնադրման արձանագրություններից մեկը. «ՈԻԳ (1174) թուին,/ ես՝ թագուհիս, դուս(տր)/ (Կ)իւրիկէի թագուորի, (շինե)ցի զեկեղեցիս վասն իմ ե(ւ)/ (ի)մ ծնողացն, յաղաւթս/ յիշեցէք» (Կարապետյան 2019, 358): Հարկ ենք համարում նշել, որ դեռևս 1987-1989 թվականներին վանքի շինարարական արձանագրությունները անվնաս էին, այնինչ՝ 1993 թվականին դրանց զգալի մասը բեկորատված էր (Կարապետյան 1999, 76, Арутюнян, Карапетян, Саркисян 1989, 82-92): Հիմնադիր թագուհու անունը հիշատակվում է հին համակառույցի սյունասրահի ներսում գտնվող բեկորատված արձանագրության մեջ. «Ի թվ(ի)ն հ(այոց) :ՈԻԷ: (1178) ես՝ Մամա թագ/ու(հ)ի, դուստր՝ Կիւրի[կէի, շինե]ցի/ զեկեղեցիս եւ զ[սրահ]ս,/ որք ընթեռն[ոյք, յի]շ(եցէք ի Քրիստոս)» (Կարապետյան 2019, 359):

Վանքի մասին որոշ տեղեկություններ են հաղորդում նաև նվիրատվական բնույթի արձանագրությունները: Օրինակ՝ «Ես՝ Շատբարի :Դ: (4) համադ/իկի հող ի Հաւար ետո(ւ) Ա(ստուա)ծ/ածինս…» (Կարապետյան 2019, 359):  «Համադկի»-ն որպես հողի չափման միավոր վկայված է միայն Արցախի եզակի վիմական արձանագրություններում, որտեղ խոսք է գնում վանքերին հողակտորներ նվիրաբերելու մասին (Պետրոսյան 1988, 63-64): Շինարարական և նվիրատվական արձանագրություններից բացի՝ վանական համալիրի տարածքում փաստագրվել են նաև 12-13-րդ դարերին վերաբերող հիշատակագրեր: Դրանք կամ խաչքարերի, կամ էլ խաչաքանդակների վրա են: Վանքի հին հուշարձանախմբի տարածքում կան նաև վանքի այցելուների թողած ներկագիր հիշատակագրությոնները՝ արված սվաղի վրա (Կարապետյան 2019, 362):   

Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն

Վանքը բաղկացած է երկու խումբ հուշարձաններից: Առաջին խմբի հուշարձանները մոտ են Տրտու գետի ափին: Դրանք 1174 և 1178 թվականներին կառուցված միանման և գրեթե միաչափ զույգ եկեղեցիներ են (նկ. 1, 2):

Նկ. 1 Վանքի հին համակառույցի ընդհանուր տեսարանը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 2 Վանքի հին համակառույցի ընդհանուր տեսարանը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Եկեղեցիներից մեկին կից է սյունասրահը, որին էլ արևմուտքից կից է թաղածածկ կիսավեր ևս մեկ սրահ (նկ. 3): Հուշարձանները կառուցված են անմշակ և կոպտատաշ քարով և  կրաշաղախով (նկ. 4, 5): Ուշագրավ լուծումներ ունեն շինությունների ծածկերը, որոնց եզրերից կախ ընկած սալերը հենված են, ըստ էության, փայտյա ճարտարապետությունից փոխակերպված քարե ելուստավոր հենակներին (նկ. 6): Բոլոր շինությունները ներսից սվաղապատ են: Առաջին խմբին է պատկանում նաև նրա հարավ-արևմտյան եզրին առանձին կանգնած մատուռը (նկ. 7, 8):

Նկ. 3 Վանքի հին համակառույցի սյունասրահը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 6 Վանքի հին համակառույցի շինությունների ծածկի ձևը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 5 Վանքի պատերի շարվածքը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 8 Վանքի հին համակառույցի առանձին կանգնած եկեղեցին, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Համալիրի երկրորդ խումբը գտնվում է առաջինից մոտ 10 մ հարավ և բաղկացած է եռանավ հորինվածքով եկեղեցուց, նրան արևմուտքին կից կիսավեր գավթից և վերջինիս էլ հարավից կցված սենյակից (նկ. 9-12): 

Նկ. 9 Վանքի նոր համակառույցի ընդհանուր տեսքը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 11 Վանքի նոր համակառույցի եռանավ եկեղեցու ներսույթը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 10 Վանքի նոր համակառույցի եռանավ եկեղեցու խաչաձև պատուհանը, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Նկ. 12 Վանքի նոր համակառույցի շինություններից, լուս.՝ Հ. Պետրոսյանի։

Վիճակը պատերազմից առաջ և հետո

Վանական համալիրը բավականին տուժել է 1989-1993 թվականներին, երբ ադրբեջանական կողմը ոչնչացրել է, վնասել վանքի տարածքում գտնվող խաչքարերի և վիմագիր արձանագրությունների զգալի մասը: Հետազոտող Սամվել Կարապետյանի կողմից տեղում 1987 թվականին փաստված վիմագիր արձանագրությոնները, խաչքարերը 1993 թվականին արդեն զգալիորեն ոչնչացված էին, բեկորատված և անհետացած: Խորհրդային տարիներին՝ 1982 թվականին ադրբեջանական կողմը փորձել էր «հիմնավորել» վանքի աղվանական լինելը (Կարապետյան 1999, 76): Վանքի կառույցները վթարային են, կարիք ունեն ամրակայման, իսկ տարածքը՝ համալիր հնագիտական հետազոտության:

Գրականություն

  1. Арутюнян, Карапетян, Саркисян 1989 - Арутюнян В., Карапетян С., Саркисян Н., Монастырский комплекс сурб Аствацацин в гаваре Цар, ԼՀԳ, N 7, 82-92։
  2. Պետրոսյան 1988 - Պետրոսյան Հ., Համադիկ-համատիկ. տերմին թե՞ աշխարհագրական անուն // Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի երիտասարդ գիտնականների նստաշրջան, Զեկուցումների հիմնադրույթներ, Երևան, էջ 63-64:
  3. Կարապետյան 1999 - Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան։
  4. Կարապետյան 2019 - Կարապետյան Ս., Մռավականք, Երևան։
Կուսանաց Սբ. Աստվածածին անապատը
Կուսանաց Սբ. Աստվածածին անապատը
Նոր Շահումյանի շրջան
Արցախ