Մելիք Բեգլարյաններ ամրոցը եվ ապարանքը

Առաջին ապարանքից պահպանվել է արևմտյան կեսը՝ պարիսպներով ու երկու բուրգով, ինչպես նաև հյուսիս-արևմտյան անկյունամասի շինությունը (նկ. 4, 5): Ապարանքի ավերակները վկայում են, որ այն հատակագծում ուղղանկյուն կազմող պարիսպներով և դրանց անկյունները բուրգերով ամրացված համակառույց է եղել՝ պարսպապատերին հպված և դեպի ներքին բակ բացվող սենյակներով:  Ապարանքը բաղկացած է պարսպակից երեք միաչափ ու թաղածածկ բաժանմունքներից՝ երեսբաց նախասրահից և կից երկու եզրային սենյակներից:  Շինությունը զուրկ է որևէ հարդարանքից։

Երկրորդ ապարանքը ներառված է ուղղանկյուն պարսպապատի մեջ, բաղկացած է հարավային կողմը զբաղեցնող սենյակների հիմնական խմբից ու երկայնական ներքին բակի` հյուսիսային կողմի միաշար պարսպակից սենյակներից: Արևմտյան պարսպապատի միջին մասում ապարանքի դարպասն է (նկ. 6)։

Համակառույցի հարավային թևը բաղկացած է մի շարքով դասավորված չորս դահլիճից, բակի կողմից դրանց ճակատի երկարությամբ ձգված սրահից և սրահի ու սենյակների լայնությունը բռնող, կրկնակի շարքով կառուցված չորս այլ սենյակից:  

Գլխատներն ու դրանց եզրային դահլիճները մելիքական տան հիմնական բնակելի մասն են կազմել և կամարասրահով կապվել են խոշոր բուխարով խոհանոցի և մյուս օժանդակ սենյակների հետ: 

Ապարանքի հյուսիսային թևում, ի տարբերություն հարավայինի, սենյակները միաշարք են, ուղղված դեպի բակ և համեմատաբար վատ են պահպանվել (Ղուլյան 2001, 50-62): 

Պաշտպանական խնդիրները, ինչպես երևում է նաև ապարանքի նկարագրությունից, առաջնահերթ նշանակություն են ունեցել մելիքական տան համակառույցի հորինվածքում ու կառուցման մեջ: 

Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո

Ապարանքի ողջ համալիրը պատերազմից առաջ թեև կիսաքանդ, բայց պահպանված էր համեմատաբար ամբողջական տեսքով: Փլված էին սենյակների ճակատամասերն ու մասամբ նաև թաղածածկերը։ 

44-օրյա պատերազմի արդյունքում Թալիշ գյուղը, Հոռեկավանքն ու ապարանքները օկուպացվել են: Պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո հուշարձանի ճակատագրի մասին ոչինչ հայտնի չէ։

Մատենագրական քննություն

Ապարանքն՝ իր ողջ համակառույցներով հանդերձ, հաճախ է տարածաշրջանի պատմությունը նկարագրողների և ճանապարհորդների ուշադրությունը գրավել։ Նրան առաջիններից մեկն անդրադարձել է Րաֆֆին, ով իր Ուղեգրություններում Հոռեկավան գյուղի մասին խոսելիս անդրադառնում է նաև մելիքների նստոց կենտրոնին (Րաֆֆի 1987, 420 - 423)։ Մելիք Բեգլարյանների պատմության, նրանց ամրոցի, ապարանքի և գերեզմանատան մասին մանամասն տեղեկություններ է հաղորդում Ե. Լալայանը (Լալայան 1901, 11-58): Արձանագրության Լալայանի ներկայացված տարբերակն է հիշատակվում նաև Դիվանում։

Մելիք Բեգլարյանների ընտանիքի, ինչպես նաև ապարանքի վերաբերյալ ամենավաղ վկայությունները ստանում ենք Մակար Բարխուտարյանցի հիշատակություններից։ Այն կարևոր է Ապարանքի 19-20-րդ դարերի իրավիճակը վավերացնելու, որոշ վիմագրական և պատմական տեղեկություններ հստակեցնելու տեսանկյունից (Բարխոտարեանց 1902, 146-147)։ 

Արցախի մելիքական ապարանքներին առհասարակ և Մելիք Բեգլարյանների ապարանքին նվիրված խիստ կարևոր և մանրամասն աշխատությունը պատկանում է Ա. Ղուլյանին, ում հետազոտությունները և չափագրությունները մեծապես օգնեցին այս համառոտ ակնարկը պատրաստելիս (Ղուլյան 2001, 50-62): 

Գրականություն 

1. Բարխուտարեանց 1902 – Բարխուտարենաց Մ., Պատմութիւն Աղուանից, Տպարան Մայր Աթոռ Սրբոյ Էջմիածնի, Վաղարշապատ։
2. ԴՀՎ 1982 – Դիվան հայ վիմագրության, Պրակ V, Արցախ, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան։
3. Լալայան 1901 – Լալայան Ե., «Գանձակի գավառ» (Արտատպված «Ազգագրական հանդեսից»), հտ. Ա, Տպարան Կ. Մարտիրոսեանցի, Թիֆլիս։
4. Ղուլյան 2001 - Ղուլյան Ա., Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան:
5. Րաֆֆի 1987 - Րաֆֆի, Երկերի Ժողովածու, հտ. 9, Սովետական գրող, Երևան։