Եզրակացություններ
Ամփոփելով համալիրի հետազոտության արդյունքները, կարող ենք ուրվագծել հետևյալ կառուցողական-ժամանակագրական ընթացքը.
ա. սկզբնապես տեղում եղել է վաղքրիստոնեական մատուռ-մասունքարան, որն ունեցել է արևելյան մուտք: Տեղում պահպանվել են դամբանասրահը, մուտքը: Ամենայն հավանականությամբ սկզբնապես մասունքարանին են պատկանել պեղումներով հայտնաբերված խաչակալն ու թևավոր խաչը,
բ. 13-րդ դարի սկզբներին, երբ Խաչենի հզորացող իշխանական տունը նոր՝ համաքրիստոնեական հովանավոր սրբեր էր փնտրում, «հայտնաբերվել» են սուրբ Ստեփանոսի մասունքներն ու այն պարունակող կառույցը,
գ. մասունքարանին հյուսիս-արևմուտքից կից 1229 թվականին կառուցվել է նոր եկեղեցի,
դ. 1251 թվականին մասունքարանի վրա կառուցվել է մատուռ,
ե. 1284 թվականին մատուռին կցվել է գավիթը:
Հասան Ջալալյան իշխանական տան կողմից համաքրիստոնեական (և ոչ տեղական-ավանդական) սրբերին նվիրված տաճարների կառուցումը (Գանձասարի Հովհաննես Մկրտիչ, Վաճառի Սբ․ Ստեփանոս) տեղավորվում է այն ընդհանուր միտումի մեջ, որ դիտվում է 12-րդ դարի վերջերից սկսած, երբ Զաքարյան ազատագրական պայքարը նոր բարձրացող հայ իշխանական տներին ուղղորդում է դեպի ընդհանուր քրիստոնեական աշխարհի ազատագրման առաքելականությունը: Արցախում կարելի է առանձնացնել Մխիթար Գոշի և Վանական վարդապետի ջանքերով Դադո-Դադի-Դադուին Թադեոս առաքյալի աշակերտը և Դադիվանքը առաքելադիր հռչակելը, նման մտայնության հետագա դրսևորում կարելի է դիտել Դադիվանքի կաթողիկեի որմնանկարների թեմաները, այդ թվում և մեր հուշարձանի հետ անմիջապես առնչվող՝ Սբ․ Ստեփանոսի քարկոծման տեսարանը Դադիվանքի կաթողիկե եկեղեցու հյուսիսային պատին՝ ներսից: Նման իրողության ավելի ընդարձակ գաղափարական և աշխարհագրական հենքի մասին կարող են վկայել բազմաթիվ այլ փաստեր ևս: Օրինակ՝ Պռոշյան իշխանական տան կողմից Նոյան տապանի մասունքի և Սուրբ գեղարդի ձեռբերումը, ավելի լայն առումով՝ Մասիսի վերանվանումն Արարատի և այլն: Կարելի է վերականգնել մի իրավիճակ, երբ վիրահայկական ազատագրական պատերազմը և խաչակրաց արշավանքները նպաստում էին ընդհանրական մի գաղափարաբանության տարածմանը, որի հիմքում Սուրբ երկրի ազատագրումն էր: Ընդ որում այդ Սուրբ երկիրն իր մեջ ներառում էր համարյա ողջ քրիստոնյա էյկումենը, այդ թվում և անշուշտ, Հայաստանը (Պետրոսյան 2019, 11-30):
Եվ առավել ուշագրավ է, որ համահայկական այս մտայնությունը գաղափարական ու նյութական իր դրևորումն է գտել ի դեմս Վաճառի Սբ․ Ստեփանոս վանքի:
Գրականություն
- ԴՀՎ 5 - Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Արցախ, կազմեց Ս. Բարխուդարյանը, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1982:
- Պետրոսյան 2019 - Պետրոսյան Հ., Վաճառի սուրբ Ստեփանոս վանքի հնագիտական հետազոտության հիմնական արդյունքները և նորահայտ արձանագրությունները, Սեդրակ Բարխուդարյան 120: Գիտական հոդվածների ժողովածու, Երևան, Գիտություն, էջ 11-30:
