Վանական համալիր սբ. Լուսավորիչ

Պատմական ակնարկ

Հուշարձանի մասին պատմական տեղեկությունները շատ առատ չեն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Մակար Բարխուդարյանցը տեսել է եկեղեցու ավերակները և նշել է, որ ավանդաբար պատմում են, որ «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ կողմերումս քարոզելու և եկեղեցիներ հիմնարկելու ժամանակ գիշերն բարձրացած է սարիս գլուխն և աղօթքով լուսացրած գիշերները...» (Բարխուտարեանց 1895, 115)։

Տեղում մինչ օրս երևում են շինության հիմքերը միայն։

2019-2020 թվականներին հուշարձանի տարածքում ընթացել են մասնակի պեղման աշխատանքներ (արշավախմբի ղեկավար՝ պ.գ.թ. Վ. Սաֆարյան, ճարտ.՝ Մ. Տիտանյան):

Սրբավայրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են նյութեր, որոնք արշավախմբին թույլ են տալիս խոսել սրբավայրի վաղ քրիստոնեական ծագման մասին (Սաֆարյան, Տիտանյան 2019, 38-40): Դրանցից մեկը է պեղվող տեղանքի կենտրոնում գտնվող քարե տոռաձև խարիսխը, որի վրա կատարվում էր մոմավառությունի (նկ. 2): Պեղումներով հայտնաբերվել են նաև տարբեր խեցանոթների, կղմինդրների, ջրագծերի (նկ. 3), ինչպես նաև վաղքրիստոնեական քարե տարբեր կոթողների մասերը և ճարտարապետական այլ դետալներ (նկ. 4-5)։