Պատմական ակնարկ
Պատարան (նախկինում` Պտրեցիք, խորհրդային շրջանում` Բադարա) Արցախի հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Գոյւղում և շրջակայքում պահպանվել են պատմամշակութային նշանակության շուրջ 200 հուշարձաններ, որոնցից խոշոր հնավայրերից է Օխտը եղցի վանքը: Ելնելով հնավայրի «Օխտը եղցի» անվանումից՝ հետազոտողները վանական կառույցների շարքում հատուկ նշել են յոթ եկեղեցիների «գոյության» մասին:
Այսպես, Մակար եպիսկոպոս Բարխուտարյանցը, գրում է․ «Նոյն գետակի աջ կողմում մի սարահարթի վերայ մօտ առ մօտ շինուած են եօթն եկեղեցիներ, որոց մօտ կայ գիւղատեղի և հանգստարան» (Բարխուտարեանց 1895, 159)։ Շ․ Մկրտչյանի կարծիքով, «այստեղ իսկապես կառուցված են յոթ եկեղեցիներ, որոնցից չորսը մի ամբողջական շինություն են կազմում՝ իրենց դռներով ու պատուհաններով, իսկ երեքը կառուցված են նրանց շրջապատում» (Մկրտչյան 1980, 133)։ Ըստ Ս․ Մելիք-Բախշյանի՝ «հուշարձանախումբը բաղկացած է 7 եկեղեցիներից, որոնցից 4-ը մի ամբողջական շինություն է, իսկ 3-ը տեղադրված են շուրջը։ Շենքերը կիսավեր են, փլված պատերով ու տանիքով։ Շուրջը կան բազմաթիվ խաչքարեր, որոնց վրայի հայերեն արձանագրությունները եղծված են։ Խաչքարերից մեկը 1158 թվականին է վերաբերվում և կանգնեցված է Սմբատի որդի Սոյեմի հիշատակին» (Մելիք Բախշյան 2009, 424)։
Ավելի մանրամասն և ճշգրիտ հուշարձանը նկարագրում են է Ս․ Կարապետյանն ու Մ․ Հասրաթյանը (Կարապետյան 1984, Հասրաթյան 1992, 81-82)։ Հետազոտողները մասնավորապես նշում են, որ համալիրը բաղկացած է կանգուն, կիսավեր կամ հիմնահատակ քանդված 12 տարբեր շենքերի մնացորդներից, որոնից միայն երեքն են եկեղեցի՝ մեկը կանգնած է առանձին, մյուս երկուսը կից են իրար (Կարապետյան 1984, 75, Հասրաթյան 1992, 81) ։
Նշված մոտեցումը հաստատում է Արցախի Հանրապետության Պատմական միջավայրի պահպանության պետական ծառայության 2020 թվականին կազմած պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանի պահպանական գոտու նախագիծը․ «Վանական համալիրը բաղկացած է մի մեծ համակառույցից, որի մեջ մտնում են երկու եկեղեցի, երկու մատուռ, երկու գավիթ, մեկ տապանատուն, նրանցից հյուսիս առանձին կանգնած մեկ այլ եկեղեցուց, սրանց արևմտյան կողմում նկատվող մեծ ուղղանկյուն կառույցից՝ հնարավոր է սեղանատնից, երկու գերեզմանոցներից, որոնցից մեկում երևում է կիսավեր մատուռ, ընդարձակ ավերակներից (հնարավոր է միաբանության բնակելի խցերից), պարսպապատի ու դարպասի հետքերից»:
Ճարտարապետա-հորինվածքային քննություն
Օխտը եղցի վանքային համալիրը բաղկացած է ավելի քան 12 տարբեր պահպանվածության կառույցներից, որոնցից երեքը եկեղեցիներ են։
Համալիրի բոլոր երեք եկեղեցիներն ուղղանկյուն խորանով միանավ թաղածածկ դահլիճներ են։ Համալիրի կենտրոնական մասում տեղադրված է մեծ եկեղեցի, որին հյուսիսից ուղիղ անկյան տակ կցված է երկայնական, հյուսիս–հարավ ուղղությամբ ձգվող թաղածածկ տապանատունը (նկ․ 1)։ Տապանատան շենքը, որը միակ ամբողջական կանգուն կառույցն է համալիրում, կառուցվել է մեծ եկեղեցուց հետո՝ վերջինիս կցվելով հյուսիսից։ Այն մուտք ունի հյուսիսային ճակատից (Կարապետյան 1984, 76; նկ․ 2)։
