Դահրավ գյուղի որմնափակ խաչքարը

Պատմական ակնարկ

Որմնափակ են կոչվում այն խաչքարերը, որոնք ներառվում են հատուկ կառուցված քարե խորանի մեջ: Դրանց առաջին օրինակները երևան են եկել 11-րդ դարում՝ Անիում և շրջակայքում, ապա 12-14-րդ դարերում տարածվել արևելյան և կենտրոնական Հայաստանում (Պետրոսյան 2008, 121, Կարապետյան 1983, 34): Խաչքարի «ճարտարապետականացումը» և  դրանով  իսկ հիշատակի զանազան ծեսերի,  աղոթքի  ու  երկրպագության համար ավելի մատչելի ու հարմար պայմանների ապահովումը նախ և առաջ վկայում  նրա ծիսական գործառույթների  ընդարձակման  մասին։  Որմնափակ խաչքարերը լայն տարածում գտան հատկապես 13-րդ դարում (Պետրոսյան 2008, 143; Պետրոսյան, Երանյան 2022, 32):

Հ․ Պետրոսյանը գտնում է, որ ամենաառաջին որմնափակ խաչքարերը Խծկոնքի և Ցաղաց Քարի խաչքարերն են (Պետրոսյան 2008, 119-121)։ Ս․ Կարապետյանը՝ նկատի ունենալով արձանագրական որոշ տեղեկություններ, որոնք չեն պահպանվել, ենթադրել է, որ որմնափակ խաչքարերից հնագույնները ստեղծվել են Արցախում (Կարապետյան 1983, 35-36): Ըստ հետազոտողի Արցախում պահպանվել են (հայտնի են) թվով 9 որմնափակ խաչքար, Սյունիքում' 7, իսկ Այրարատում' 16 (Կարապետյան 1983, 34)։

Դահրավի որմնափակ խաչքարերի մասին որոշ տեղեկություն են հաղորդում Մակար Բարխուդարյանցը և Սարգիս Ջալալյանցը։

Ս․ Ջալալյանցը գրում է․ «Դահրաւ է գիւղ Հայոց․ տունք են երեսուն, ունի զեկեղեցի, առ սովաւ է գեղեցկաշեն մահարձան կանգնեալ ʼի  Հասանայ որդոյ Վասակայ ʼի վերայ Գուրգենայ և Ուքանայ ʼի թուին Հայոց ։ՉԻ։ ին․․․» ( Ջալալեանց  1858, 343)։   Մինչդեռ  համաձայն Մ․ Բարխուտարյանցի  զույգ խաչերի գլխակալ քարի վերևում գրված է․ «թվ. ՉԻԵ. (1276) ես Հասան որդի Վասակայ կանգնեցի զխաչս եղբաւր իմոյ Ջուրճին Ուքանայ ի փրկութիւն հոգւոյ. ով կարդէք, յիշեցէք ի Տէր» (Բարխուտարեանց 1895, 156-157)։  Այսինքն, ոչ թե 1271 ու « Գուրգենու ու Ուքանայի», այլ 1276 թվականին և մի եղբոր՝ Ջուրջին Ուքանայի հոգու փրկության համար։

Նույն 1276 թիվը  ներկայացված է Դիվան հայ վիմագրության 5-րդ հատորում, ինչպես նաև Շ․ Մկրտչյանի, Ս․ Կարապետյանի, Հ․ Պետրոսյանի աշխատանքներում (ԴՀՎ 5, 144; Мкртчян 1988; Կարապետյան 1983, 34; Պետրոսյան, Երանյան 2022, 35)։

Ճարտարապետա-հորինվածքային քննությունը

Հուշարձանը Դահրավ գյուղի գլխավոր սրբավայրերից է։ Բուն սրբատեղին, որի վերնամասում (հարավ-արևելք) տեղադրված է որմնափակ խաչքարը՝ գեղեցկահյուս զարդաքանդակներով, կոչվում է «Փռշնի նահատակ», որտեղ պահպանվում են հոգևոր շինության մատուռի մնացորդները։ Անցյալում այստեղ կանգնած են եղել երեք որմնափակ խաչքարեր, այժմ միայն մեկն է կանգուն (նկ․ 1, 2, 3, 5):

Վիճակը պատերազմից առաջ և հետո

Պատերազմից առաջ հուշարձանը գտնվում էր բարվոք վիճակում։ 2023 թվականի  սեպտեմբերին Արցախի ամբողջական հայաթափումից հետո տարածքն անցել է ադրբեջանական վերահսկողության տակ։ Հուշարձանի մասին տեղեկություններ չկան։

Գրականություն

1․ Ջալալեանց 1858 - Ջալալեանց Ս․ Թիֆլիս, գիրք 2։

2․ Բարխուտարեանց 1895 - Բարխուտարեանց Մ․ Արցախ, Բագու։

3․Կարապետյան 1983 - Կարապետյան Ս․ Արցախի որրմնափակ խաչքարերը, «Էջմիաձին»,հատոր 40, համար 8։

4․ ԴՀՎ 5 - Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Արցախ, կազմեց Ս. բարխուդարյան, Երևան, 1982։

5․ Мкртчян 1988 - Мкртчян Ш. Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха, Ереван:

6. Պետրոսյան 2008 - Պետրոսյան Հ․ Խաչքար. ծագումը, գործառույթը, պատկերագրությունը, իմաստաբանությունը, Երևան։

7. Պետրոսյան, Երանյան 2022 - Պետրոսյան Հ․, Երանյան Ն․ Արցախի կոթողային մշակույթը, Երևան։