Շիկաքար-Քարագլխի հուշարձանները. Խաչին խութ գերեզմանոցը

Գերեզմանատան տարածքում իրենց արվեստով, մեծությամբ և վիմագրով աչքի ընկնող մի քանի խաչքարեր կան։ Դրանցից մեկի արձանագրությունը խաչքարի թիկունքին է․ «Թի[ւն] ։ՉԲ։ (1253 թ.)։ Իշխանո/ւթի[ւն] Հասանա/յ, ես՝ Սնպատ և/ եղբարք իմ կա/նկեցի զխաչս/ բարէխաւս ա/ռ Ք[րիստո]ս ինձ և ամ/ուսին իմոյ Կատ/ային, զոր ետ պա/րոն մեզ հայրեն/իք և գերեզմա/նայտեղ։ Ք[րիստո]ս/ աւգնէ իւ/ր որդեա/ցն, ամ/են» (ԴՀՎ 1982,140, նկ․ 4)։ Արձանագրության մեջ հիշատակված Հասանը՝ Խաչենի տիրակալ Հասան Ջալալն է, որն ունեցել մեկ ուստր և երեք դուստր։ Տվյալ դեպքում որդիների տակ պիտի հասկանալ նրա զավակներին՝ անկախ սեռից։

Խաչքարի դիմերեսին պատկերված են Սնպատը, կինը՝ Կատան և զավակը, խնջույքի սեղանի շուրջ (նկ․ 5, 6)։ Ընտանեկան խնջույքն Արցախի խաչքարային պատկերաքանդակի տարածված թեմաներից էր։

Սրանից դեպի հարավ գտնվող երկու մասի բաժանված խաչքարերից մեկի վրա կարդում ենք. «Մեք/՝ Հևետ/իքայ որ/դիքս՝ Պապա/[ք], Սնպատ, Սարգիս...» (ԴՀՎ 5, 140, նկ․ 7, 8)։ Այս խաչքարը ևս վերաբերում է 13-րդ դարի կեսերին։

Նոր տապանաքարերից առանձնանում է սուրը ձեռքին հեծյալի բարձրաքանդակով մի շիրմաքար, որի վրա կարդում ենք․ «Այսէ տապան լուսահոգի Յարութիւնի Մովսէսեան-Գրիգորեանց, որը տաճկական պատերազմի ժամանակ Քարագլուխ գիւղը վերցնելու օրը չխնայելով իւր երիտասարտական կեանքը ազգի համար զոհ գնացաւ տաճկական գնդակի հարուածով` ջուխտ խաչերի առջև 23-ին սեպտեմբերի 1918 թւ․ 35 տարի հասակում» (նկ․ 9)։

Խաչին խութ տեղամասից դեպի արևելք, Աղաքար կոչվող հանդամասում պահպանվել են բնակատեղիի հետքեր, բազմաթիվ տապանաքարեր, որոնք վերաբերում են 16 -17-րդ դարերին։