Չարեքտարի վանքը․ հնագիտական հետազոտությունը

Պեղումների և ճարտարապետական հետազոտական աշխատանքների, մատենագրական տեղեկությունների համադրության շնորհիվ հնարավոր է դարձել կատարել որոշ ամփոփումներ (Այվազյան, Սարգսյան 2011, 56)։ Գտնված՝ 1002 թվականին պատկանող խաչքարի բեկորը ցուցում է, որ վանքի տարածքն այս ժամանակվանից սկսած գործել է որպես պաշտամունքային վայր (նկ․ 2)։ Վանական համալիրի հյուսիսային կողմում պեղումներով բացահայտվել է երկու աշտարակներով ամրացված պարիսպների մի հատված միայն։ Մյուս կողմերում պարսպապատեր չեն եղել, հանգամանք, որ խոսում է այն մասին, որ վանքի տարածքն ամբողջ պարագծով փակված չի եղել, ինչը հիմնականում բնորոշ էր միջնադարյան վանական համալիրների մեծամասնությանը։ Մահմեդականների բնակելի տների պատերում և հնագիտական պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են տապանաքարեր և խաչքարեր (Այվազյան, Սարգսյան 2011, 52-55)։

Ժամանակագրական կարգով ամենավաղ պահպանված շինությունը վանքի եկեղեցին է, որի կառուցումը վերագրվում է 12-13-րդ դարերին։ Հաջորդիվ սրան արևմուտքից կցվել է գավիթը։

Կառուցապատման հաջորդ փուլում կառուցվել է համալիրի փոքր եկեղեցին, որը կցվել է վանքի գլխավոր եկեղեցու հարավային պատի արևմտյան հատվածին։ Տեղում կատարված մանրազնին հետազոտությունները պարզել են, որ երբ կառուցվում էր փոքր եկեղեցին, գավիթն արդեն բավական վնասված էր և հավելվող շինության արևմտյան պատի ստորին հատվածը կցակառուցվել է գավթի պատին, իսկ վերին մասում կառուցվել է որպես ինքնուրույն պատ, որովհետև այդ մակարդակից վերև գավթի պատն արդեն գոյություն չի ունեցել։

Կառուցապատման երրորդ փուլում՝ հավանաբար 13-14-րդ դարերում գավթի հյուսիսային պատին կցվել է հյուսիսային պարսպապատն իր աշտարակներով։

Թաղակապ սրահը կառուցվել է վերոնշյալներից հետո։ Այն կցվել է գավթի հարավային ճակատին և նրա հետ հիմնահատակ քանդվել, երբ մահմեդական բնակչությունն այստեղ գոմ է կառուցել և ձևափոխություններ իրականացրել։ Սյունասրահի հարավային պատի մեջ սլաքաձև կամարներով՝ դռան և պատուհանի երկու բացվածքներ են եղել (նկ․ 3)։ Ուսումնասիրողները գտնում են, որ այս կառույցի պատերի շաղախը ակնառու կերպով տարբերվում է մյուսների շաղախներից (դեղնավուն, կավի խառնուրդով և ոչ շատ ամուր) (Այվազյան, Սարգսյան 2011, 57)։ Վերոնշյալ հանգամանքը և սյունասրահի կառուցման կերպը թույլ են տալիս դրա կառուցումը վերագրել 17-րդ դարից հետո եղած ժամանակահատվածի։

Վանքի վերակառուցումների վերջին փուլը վերաբերում է 20-րդ դարասկզբին, երբ գավթի և սյունասրահի պատերն օգտագործելով՝ ներսում փայտե սյուների վրա ավելի բարակ պատերով կառուցվել է անասնագոմը (նկ․ 4)։

Պեղումների ընթացքն արձանագրել է, որ վանքի եկեղեցին նույնպես վերակառուցումների է ենթարկվել։ Դրանց հետքերը երևում են եկեղեցու ճակտոնին։ Նախապես այն թաղածածկ և կղմինդրապատ երկթեք տանիքով կառույց է եղել։ Հետագայում եկեղեցու թաղը փոխարինվել է փայտածածկով, իսկ պատերը ներսից սվաղվել են։ Սվաղի վրա պահպանվել է փորագիր, բոլորակ վարդյակներից կազմված, կարմիր և կապույտ գույներով ներկված զարդագոտի, որն անցնում է շինության ներքին պարագծով (նկ․ 5)։

Պեղումների տվյալների քննությամբ հնարավոր է դարձել ներկայացնել Չարեքտարի վանքի եկեղեցու և մատուռի ամբողջական, իսկ մյուս կառույցների՝ մասնակի վերականգնման և ամրակայման նախագծերը։ Ըստ նախագծի՝ մատուռի և եկեղեցու պատերի վերին՝ մոտ 1,0 մետր բարձրությամբ հատվածը նախատեսվում էր վերաշարել և տանիքներն էլ՝ կղմինդրապատել։ Մնացած կառույցների պահպանված հատվածները որոշ բարձրությամբ պիտի վերաշարվեին և ամրակայվեին։ Նախատեսվում էր բարեկարգել վանքի տարածքը՝ ստեղծել անկանոն քարերով և տոփանված գրունտի կածաններ, կառուցել մինչև 50 սմ բարձրությամբ հենապատեր, տեղադրել նստարաններ, ստեղծել կանաչապատ դիտահարթակ (նկ․ 6)։ Դժբախտաբար, այդ ծրագիրը չի իրականացվել։ Ավելին՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից-20-ը Ադրբեջանի կողմից իրականացված զինված լայնածավալ ագրեսիայի արդյունքում Արցախի Հանրապետության հուշարձաններն հայտնվել են ոչնչացման անմիջական սպառնալիքի տակ։ Հերթական դրսևորումը գրանցվեց սեպտեմբերի 27-ին, երբ ադրբեջանցի զինվորականները Մարտակերտ-Քարվաճառ մայրուղուց ուղիղ նշանառությամբ կրակ բացեցին Չարեքտար վանքի ուղղությամբ (https://www.youtube.com/watch?v=zbYhLbwgEzE) (նկ․ 7): Մանրամասն կարելի է ծանոթանալ Monument Watch կայքում՝ Չարեքտարի վանքն ադրբեջանական վանդալիզմի թիրախ - Monument Watch: