2023 թվականի սեպտեմբերի 19-21 ռազմական գործողությունների հետևանքով Ադրբեջանի վերահսկողության տակ անցավ նաև Գանձասարի վանքը: Հոկտեմբերի 3-ին Ադրբեջանի մշակույթի նախարարության հուշարձանների պահպանության վարչությունը հայտարարություն տարածեց, ըստ որի՝ հայկական կողմն «օկուպացիայի ժամանակ» իբր վանդալիզմի է ենթարկել Գանձասարի վանքը՝ «անօրինական» վերականգնողական-վերանորոգման աշխատանքներ կատարելով, ինչն ըստ ադրբեջանական կողմի՝ հակասում է միջազգային իրավունքների նորմերին և սկզբունքներին (https://t.me/KarabakhRu/38176?fbclid=IwAR3MAIywSg19bW-SNSYIYMoBv_unrQyyI1c7S4epkiegqPKLrnMxoN8w2NU):

Գանձասարի վանական համալիրի եկեղեցին, գավիթը, վանքապատկան շինությունները, որոնք բավականին տուժել էին Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ հենց Ադրբեջանի կողմից իրականացվող հրթիռակոծությունից, վերանորոգվել են 1993-1997 թվականներին, 2000-ական թվականներին հայտնի բարերար, Վանք գյուղից ծագող Լևոն Հայրապետյանի միջոցներով: Վերանորոգման արդյունքում հիմնական հուշարձանախումբը որևէ փոփոխություն չի կրել, չի խաթարվել հիմնական պատմական կառույցների տեսքը: Կատարված աշխատանքների մասին ավելի մանրամասն տես. Գանձասարի վանքն անկախության տարիներին - Monument Watch։

Միակ բացառությունը եղել է պարսպապատերի սալապատումը, ինչը ժամանակին կասեցվել է Արցախի իշխանությունների համապատասխան մարմինների կողմից:

Չբավարարվելով այսքանով՝ ադրբեջանական կողմն պատմության կեղծարար Րիզվան Հուսեյնովի կողմից 2023 թվականի հոկտեմբերի 4-ին տարածեց հայտարարություն, ըստ որի՝ Գանձասարի վանքի և մասնավորապես սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու և գավթի արձանագրություններն իբր կեղծվել, վերափոխվել են հայերի կողմից, ինչն իբր երևում է արձանագրությունների հին ու նոր լուսանկարները համեմատելիս (https://t.me/RH_inside/6749?fbclid=IwAR14Qned0HFZmkdT6fNtY2F3HN1fc66V_0FMXFdXPxOKj_ud8pLwpiDqLSA , https://www.facebook.com/photo?fbid=10227233180926711&set=a.2235123528972): Հուսեյնովը փորձում է առաջ տանել այն միտքը, որ իբր հայկական կողմն խորշում է արձանագրության մեջ կիրառված որոշ եզրույթները, տեղանունները և հատկապես անունները մեջբերել և անգամ հիշատակում է Հովսեփ Օրբելուն, ում՝ Գանձասարին նվիրված գրքում այդ եզրույթները առկա են, իսկ հայկական կողմն խուսափում է դրանցից և անգամ վախենում է Հովսեփ Օրբելուն մեջբերել (https://karabakhchurch.com/?fbclid=IwAR3laW3EocSF4pVCtZZroNIcDDuJm5OwAsq04CxpmnjQ5A_NWvZXheUB5Bg): Նշենք, որ դեռևս 2016 թվականին ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության ինստիտուտի գիտաշխատող, պ.գ.թ., վիմագրագետ Հայկ Հակոբյանը ռուսերենով վերահրատարակեց Հովսեփ Օրբելու գիրքը Գանձասարի և Հավապտուկ վանքի վիմագրերի մասին՝ գրքում տալով նաև Օրբելու աշխատության լուսանկարները էջ առ էջ (Орбели 2016, 38-40), ուր իհարկե նման հիմարությոններ չկան:
Գանձասարի ավելի քան 140 արձանագրությունները մի անգամ չէ, որ հրատարակվել են և իհարկե, դրանցում որևէ մեկը տառ անգամ միտումնավոր չի փոխվել:

Գանձասարի Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին կառուցած Հասան-Ջալալ Դոլա իշխանի արձանագրությունը բազմիցս հրատարակվել է և վերլուծվել, կան Արցախի տիրակալի արձանագրության հարյուրավոր լուսանկարներ:

Տալիս ենք նաև արձանագրության նույնական սկզբնամասը, ինչին վերաբերում է Հուսեինովի հերյուրանքը. «Ես, նուաստ ծառա Ա[ստուծո]յ Ջալայ(լ) Դաւլ|այ Հասան, որդի Վախտանգա, թոռն Մեծին |Հասանա, բնակաւոր ինքնակալ բարձր |եւ մեծ Արցախական աշխարհի, ի Խ[աւխ|անա]բերդի՝ յոքնասահման նահա[ն]|գաւք: Զի հայր իմ ի վախճան կենաց ելից |իւր աստեացս անդարձ՝ կտակի հա|ստատեաց ինձ եւ մաւրն իմ Խորիշահի, որ էր |դուստր մեծ իշխանաց իշխանին |Սարգսի՝ զի շինեսցուք եկեղեցի ի գերեզ|մանատան հարց մերոց ի Գանձասար, |զոր սկսե[ա]լ մեր :ՈԿԵ: (1216) թվին հայոց աւգնութ[եամ]բ բարեր|արին: Եւ ի խփել լուսամտին արեւել|ից մայրն իմ կրաւնաւորեալ չոգաւ յԵ[րուսաղե]մ եր|րորդ անգամ եւ անդէն ի դրան Յարու|թե[ան] խարազանազգեաց ճգնութ[եամ]բ, բազմամեա |ժուժկալութ[եամ]բ հանգեաւ ի Ք[րիստո]ս լուսո վ|կաութ[եամ]բ եւ անդէն պահեցաւ: Իսկ մեր զբ[ա]զմ|ածուփ կիրս կենցաղոյս ի մտի եդ|եալ փոյթ գործո արարեալ աւարտումն եղ|եւ շնորհաւք ողորմութ[եամ]բ ամենայ|գութ Տ[եառ]ն :ՈՁԷ: (1238) թվի՝ գաւտեւորեալ ամենա|զան ձեւով, պատկերազան, յաւ[րի]նակերտ, գմբեթարդ [յ]աւրինուածաւք, յա[ւ]ժար|ութե[ամբ] կամաց մերոց, որպէս տեսանէ| Ա[ստուա]ծ» (ամբողջական տեսքտը՝  ԴՀՎ 5, 38-40» (տե՛ս նաև Գանձասարի վանքը. ընդհանուր տեղեկություններ - Monument Watch)):

Ի դեպ, հայկական ակադեմիական միտքը երբեք չի խորշել նաև հայերեն վիմագրերում հիշատակվող Աղվանից, Աղվանք տերմիններից, քանի որ Արցախի և Ուտիքի հայ քրիստոնեական համայնքը Աղվանից եկեղեցու ինտելեկտուալ և վարչական կենտրոնն էր նրա ձևավորման ժամանակներից սկսած: Աղվանից կաթողիկոսները ծագումով հայ էին, խոսում և գրում էին հայերեն և որևէ կարիք չունեին սեփական վանքերի և եկեղեցիների պատերին այլալեզու գրություններ թողնելու:

Գրականություն

1. ԴՀՎ 5 – Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Արցախ, կազմեց Ս. Բարխուդարյան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, Երևան, 1982:
2. Ուլուբաբյան 1981 – Ուլուբաբյան Բ., Գանձասար, «Հայաստան» հրատ., Երևան:
3. Օрбели 2016 – И. Орбели, Надписи Гандзасара и Авоцптука, собрал и подготовил к печати А. Акопян, Ереван․