Դադիվանքի Կաթողիկե եկեղեցին և հարակից կառույցները

Կաթողիկեի հարդարանքում կարևոր են նաև 1297 թվականին արված որմնանկարները, որոնք բավական վնասված էին։ Վերջերս, Արա Զարյանի և Քրիստին Լամուրեի ջանքերով դրանք վերականգնվել են (Զարյան, Լամուրե 2018, 63-75)։ Հարավային պատի խոշոր որմնանկարը պատկերում է Քրիստոսի կողմից Սուրբ Նիկողայոս հրաշագործին վեղարի և Մարիամ Աստվածածնի կողմից թիկնոցի հանձնումը (նկ. 9), իսկ հյուսիսային պատին՝ Սուրբ Ստեփանոս Նախավկային քարկոծելով նահատակության թեման է (նկ. 10, Дурново 1979, 154, Մաթևոսյան 2018, 34-40, Ավետիսյան 2018, 43-52)։

Կաթողիկեին արևմտյան կողմից կցված է թաղածածկ սյունասրահը։ Այն բավական երկար (3,7x17,8 մետր), վեց քարուկիր զանգվածեղ սյուներով (տրամագիծը մոտ 1,4 մետր) կամարակապ սրահ է (նկ. 11)։

Սյունասրահին հյուսիսից կից է Դադիվանքի միանավ եկեղեցու և նրա գավթի հարավային ճակատը, իսկ արևմուտքից՝ զանգակատան պատը (նկ. 1/3)։ Այս եկեղեցին և գավիթը համալիրի ներկա կանգուն կառույցներից ամենավաղն են և ամենայն հավանականությամբ կառուցվել են 12-րդ դարում։ Միանավ եկեղեցին ձգված համաչափություններով (2,2x7,6 մետր), ուղղանկյուն աբսիդով թաղածածկ դահլիճ է, որը արևելյան կողմից կից է Կաթողիկեի արևմտյան պատին։ Պետք է ասել, որ Արցախի վանական համալիրների թաղածածկ տիպի եկեղեցիներում (Գտչավանք, Խաթրավանք, Հանդաբերդի վանք, Եղիշա Առաքյալի վանք, Չարեքտարի վանք, Կարմիր քարի վանք և այլն) լայն կիրառություն է ունեցել ներսից ուղղանկյուն խորանի ձևը (Պետրոսյան, Կիրակոսյան, Սաֆարյան 2009, 33- 34)։ Միանավ եկեղեցուն արևմտյան կողմից կցված է թաղածածկ գավիթը (նկ. 1/8), որն իր հատակաձևով տարբերվում է նմանատիպ շենքերից (դրանք սովորաբար քառակուսուն մոտեցող հատակագիծ ունեն․ այստեղ այն բավական ձգված ուղղանկյուն է՝ 3,8 x 8,25 մետր չափերով)։

Վերոնշյալ շինություններին հյուսիսային կողմից կցված է Սուրբ Դադիի կիսակառույց եկեղեցին (նկ. 1/7), որը 13-րդ դարի վերջերին նախաձեռնել, սակայն ավարտին չի հասցրել վանքի վանահայր Աթանասը։ Այն միանավ բազիլիկ տիպի խոշոր կառույց է և իր չափերով (ներսի 9,0x21,4 մետր) ավելի մոտենում է Հայաստանի եռանավ բազիլիկաներին։ Եկեղեցու երկայնական պատերից 0,8 մետր դուրս են գալիս երեք զույգ որմնասյուներ, որոնք նախատեսված են եղել թաղակիր կամարների համար։ Ինչպես նկատել են հետազոտողները (Հասրաթյան 1992, 50), առկա են միայն այդ որմնասյուները, իսկ դրանց արանքում երկայնական պատերի վրա կամարներ չեն դրվել, որը կփոքրացներ աղոթասրահի թռիչքը և ծածկի թաղը կհենվեր որմնախորշերի կամարների վրա։ Եկեղեցու պատերը պահպանվել են ողջ բարձրությամբ, մինչև ծածկի թաղի տակը՝ առանց որմնակամարների որևէ հետքի։ Եկեղեցու պատերը ողջ պարագծով նույն բարձրության վրա են։ Այս հանգամանքը ևս խոսում է այն մասին, որ, հավանաբար, մի շարք  պարճառներով (քաղաքական և տնտեսական անբարենպաստ պայմաններ, իրականացման տեխնիկական բարդություններ) կառույցն անավարտ է մնացել։ Եկեղեցու առանձնահատկություններից է նաև այն, որ ավանդատները տեղադրված են կիսաշրջանաձև խորանի և պատերի ուղղանկյուն եզրագծի միջև ստացվող անկյունային հոծ զանգվածի մեջ։ Դրանք արևմուտքից-արևելք ձգվող ուղղանկյուն, կիսաշրջանաձև աբսիդով, թաղածածկ փոքր (1,8x1,45 մետր) խցեր են, որոնք լուսավորվում են եկեղեցու արևելյան ճակատի լուսամուտներով (նկ․ 7)։ Այս եկեղեցու աբսիդի տակ պեղումներով բացվել են սուրրբ Դադիին վերագրվող գերեզմանի և մատուռի մնացորդները (մանրամասն տե՛ս «Դադիվանք. Սուրբ Դադիի և նրա գերեզմանի մասին» հոդվածը)։

Միանավ եկեղեցուն արևմուտքից կից է ժամատուն-գավիթը, որը 1224 թվականին կառուցել է վանքի առաջնորդ Գրիգորիս եպիսկոպոսը (ԴՀՎ 5, 210)։ Այն նաև ծառայել է որպես Հաթերքի իշխանների տապանատուն։ Կառույցը հատակագծում պատկանում է քառամույթ գավիթների հորինվածքային տիպին (նկ․ 1/6)։ Սակայն, ինչպես հատակագծային, այնպես էլ ծավալատարածական լուծումներով այն տարբերվում է Հայաստանի 12-13-րդ դարերի նմանատիպ կառույցներից։ Վերջիններս հիմնականում կենտրոնաձիգ կառուցվածքներ են՝ հատակագծում քառակուսի, կամ՝ քառակուսուն մոտեցող (Հաղարծին, Գոշավանք, Սանահին, Գեղարդ, Կեչառիս, Հառիճավանք, Մակարավանք և այլն)։ Այս շենքերի ծածկերը հիմնականում ունենում են երեք տիպի լուծում (Мнацаканян 1952, 134): Դադիվանքի գավիթն ունի բազիլիկայի համաչափություններ՝ երկարությունը մոտ 1,5 անգամ գերազանցում է լայնությանը (ներսի չափերն են 9,1x13,8 մետր) և շատ ինքնատիպ ծածկի լուծում։ Վերջինս երկթեք կտուրի տակ վերցված թաղ է, որի կենտրոնում բարձրանում է ութանիստ գմբեթը (նկ․ 12/8)։ Անկյունային հատվածները ծածկվում են հյուսիսային և հարավային հատվածների հետ քառորդ գլանի ձև ունեցող թաղով։

Գմբեթը հենվում է քառանկյունի հատույթով չորս մույթերի վրա։ Գավթի պատերին որմնամույթեր չկան։ Գմբեթատակ քառակուսուց գմբեթին անցումն իրականացված է տրոմպների միջոցով (նկ․ 13): Գմբեթն օրգանապես կապված չէ շենքի վերին մասի ծավալի հետ, այլ ուղղակի դուրս է գալիս երկթեք ծածկի միջից: Գավիթը հիմնականում կառուցված է կոպտատաշ բազալտով, բացառություն են կազմում սյուները, կամարներն ու թմբուկը: Հարդարանքը նույնպես զուսպ է: Արևելյան շքամուտքից բացի հարդարանքի տարր են նուրբ քանդակներով ծածկված տարբեր մեծության խաչքարերը, որոնցով ձևավորված են գավթի պատերը: Կառույցը լուսավորվում է վերևից՝ երդիկի միջոցով և արևմտյան կողմի զույգ լուսամուտներով:

Գրականություն

1. Ավետիսյան 2018 – Ավետիսյան Գ․, Դադիվանքի որմնանկարները և Ս. Նիկողայոս Սքանչելագործի պատկերները հայկական միջնադարյան արվեստում, Դադիվանք. վերածնված հրաշալիք, Երևան, էջ 43-61։
2. Զարյան, Լամուրե 2018 – Զարյան Ա., Լամուրե Ք., Դադիվանքի որմնանկարների պահպանական վերականգնումը, Դադիվանք. վերածնված հրաշալիք, Երևան, էջ 63-75։
3. ԴՀՎ 5 - Դիվան հայ վիմագրության, պր․ 5, Արցախ /կազմեց՝ Ս․ Բարխուդարյան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ․, Երևան, 1982։
4. Հասրաթյան 1992 - Հասրաթյան Մ., Արցախի ճարտարապետական դպրոցը, ՀՀ ԳԱ հրատարակչութուն, Երևան:
5. Մաթևոսյան 2018 - Մաթևոսյան Կ., Դադիվանքը և նրա որմնանկարները, Դադիվանք. վերածնված հրաշալիք, Երևան, էջ 25-40։
6. Մնացականյան 1976 - Մնացականյան Ս․, Հայկական աշխարհիկ պատկերաքանդակը 4-14-րդ դարերում, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան։
7. Պետրոսյան, Կիրակոսյան, Սաֆարյան 2009 - Պետրոսյան Հ․, Կիրակոսյան Լ․, Սաֆարյան Վ․, Հանդաբերդի վանքը և նրա պեղումները, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Երևան։
8. Дурново 1979 - Дурново Л․ Очерки изобразительного искусствасредневековой Армении. «Искуссто», Москва․
9. Мнацаканян 1952 - Мнацаканян С. Архитектура армянских притворов, Издательство АН АрмССР, Ереван.
10. Якобсон 1977 - Якобсон А․ Изистории армянского средневекового зодчества, Вестник общественных наук, №12․