Եկեղեցի > Խաչմաչի սբ․Ստեփանոս եկեղեցին

Խաչմաչի սբ․Ստեփանոս եկեղեցին

Տեղադրությունը

Խաչմաչի Սբ․ Ստեփանոս եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Ասկերանի շրջանում՝ համանուն գյուղի կենտրոնում (նկ. 1):

Նկ. 1 Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու ընդհանուր տեսքը, լուս. Հ. Հովսեփյանի։

Պատմական ակնարկ

Սբ․ Ստեփանոս եկեղեցին, համաձայն դռան (նկ. 2) բարավորի արձանագրության, կառուցվել է 1651 թվականին. «Թվ[ի]ն :ՌՃ:» (նկ. 3, 4): Որպես եկեղեցու կառուցող հիշատակվում է ուստա Հովսեփը: Մակար Բարխուդարյանցն իր «Արցախ» աշխատության մեջ գրում է «…եկեղեցին սուրբ Ստեփաննոս, կառուցեալ մի կամարի վերայ առանց սիւների, որ ունի մի փոքր կաթուղիկէ, երկարութիւնն 13 մետր 90 սանթիմ, լայնութիւնն 9 մետր 32 սանթիմ: Դռան արևելեան սեմին վերայ. «Ես ուստա Յուսէփ և Գէի-քուրգ (Գէորգ) Ըսմանայ եկեղեցիս շինեցի յիշատակ, ով որ տեսնոյ, Աստուած ողորմի ասէ»: Իսկ դռան ճակատակալ քարի վրա «թվին ՌՃ» (Բարխուտարեանց 1895, 200, հմմտ. ԴՀՎ 1982, 159): Ցավոք, շինարարական արձանագրությունն այսօր տեղում չի պահպանվել:

Նկ. 2 Եկեղեցու մուտքը, լուս. Հ. Հովսեփյանի։

Նկ. 3 Եկեղեցու բարավորի թվակիր արձանագրությունը և զարդանախշը, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 4 Եկեղեցու թվակիր արձանագրությունը, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն

Եկեղեցին ուղղանկյուն միանավ թաղածածկ սրահ է: Այն կառուցված է մեծ ու փոքր քարերից, շաղախով: Սրբատաշ սալերով իրականացված է հարավային պատում տեղադրված շքամուտքը: Այն կառուցելիս օգտագործվել են  տապանաքարեր, որոնցից մեկի վրա փորագրված է խաչը ձեռքին բռնած հանգուցյալի պատկերը (նկ. 5): Հարավային ճակատում գտնվում է 19-րդ դարում կամ խորհրդային տարիներին բացված մեծ լուսամուտը: Թաղածածկը հենված է հյուսիսային և հարավային զույգ որմնասյուներից բարձրացող որմնակամարների վրա: Որմնասյուներն ավարտվում են 17-18-րդ դարերին բնորոշ շթաքարային մշակումով պահունակներով: Եկեղեցու ներսի պատերին, մկրտության ավազանի պատին ագուցված են խաչքարեր և խաչային հորինվածքով քարեր (նկ. 6-8): Արևմտյան մասում՝ տանիքի վրա բարձրանում է զանգակատունը: Եկեղեցու բակում գտնվում են մի քանի տապանաքարեր:

Նկ. 5 Եկեղեցու մուտքը, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 6 Եկեղեցու ներսում ագուցված խաչքարեր, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 7 Եկեղեցու ներսում ագուցված խաչքարեր, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 8 Եկեղեցու ներսում ագուցված խաչակիր քար, լուս. Հ. Հովսեփյանի։

Դրանցից մեկին քանդակված են հեծյալի և ցուպն ուսին հետիոտնի կերպարներ, իսկ արձանագրությունը հայտնում է «Այս է դապան տ[է]ր Սահ[ակայ՞]՝ որդ[ի]/ Սաղատթելին, մայր՝ Մարիան. թվ. :ՌՃՀԵ: (1726 թ.)» (նկ. 9): Հաջորդ տապանաքարին փորագրված է. «Այս է տապան տ[է]ր  Գաբրիելին՝/ լուսահոգի քահանաին,/ որ է որդի  Ամիրին. 1854», մյուսի վրա. «Այս է տապան Խաչուն կողագից Հոռոմսէմա. Թվ. :ՌՅԳԺ: (1881 թ.)» (նկ. 10, 11): Առանձնանում է նաև հարավային կողին որսի և ընտանեկան «դիմանկարի» պատկերաքանդակներ կրող 17-18-րդ դարերի տապանաքարը (նկ. 12): Եկեղեցու բակում տեղադրված է նաև արձանագիր քարեր, որոնք վկայում են եկեղեցու վերանորոգման մասին (նկ. 13): Սբ․ Ստեփանոս եկեղեցու բակի տարածքում կարելի է տեսնել նաև խաչքարերի և զարդաքանդակներ կրող տարբեր քարերի բեկորներ (նկ. 14):

Նկ. 9 Եկեղեցու արձանագիր տապանաքարերից, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 12 Պատկերաքանդակներով տապանաքար, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 10 Եկեղեցու արձանագիր տապանաքար, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 13 Եկեղեցու արձանագիր քար, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 11 Եկեղեցու արձանագիր տապանաքար, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Նկ. 14 Տարբեր քարերի բեկորներ, լուս. Ա. Գրիգորյանի։

Վիճակը պատերազմից առաջ և հետո

Գյուղի եկեղեցին և հարակից տարածքները բարեկարգվել են բարերար Սեյրան Կարապետյանի միջոցներով 2007 թվականին, ինչի մասին վկայում է եկեղեցու մուտքի մոտ՝ պատին ամրացված գրությունը https://artsakhtert.com/arm/index.php/social/item/29335-2020-07-23-06-38-54: Վերանորոգման ժամանակ ամրացվել է եկեղեցու ամբողջ կառույցը՝ ներառյալ տանիքը, սակայն պատերն ամբողջությամբ երեսպատվել են սպիտակ սրբատաշ սալաքարերով, իսկ ստորին շարքերը՝ բազալտով, ինչը փոխել և խաթարել է կառույցի պատմական տեսքը: Տանիքին գտնվող հին զանգակատան կառույցը ապամոնտաժվել է, տեղում կառուցվել է նորը (նկ. 15): Հին զանգակատունը ներկայումս տեղադրված է եկեղեցու բակի մուտքի մոտ (նկ. 16):

2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Խաչմաչ գյուղը տուժել է ռմբակոծությունից, սակայն եկեղեցու կառույցը մնացել է անվնաս:

Նկ. 15 Եկեղեցու նոր զանգակատունը, լուս. Ա. Գրիգորյանի

Նկ. 16 Եկեղեցու հին զանգակատունը, լուս. Ա. Գրիգորյանի

Գրականություն

  1. Բարխուտարեանց 1895 - Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու:
  2. ԴՀՎ 1982 - Դիվան հայ վիմագրության, պրակ V, կազմեց Ս. Գ. Բարխուդարյան, Երևան:
Խաչմաչի սբ․Ստեփանոս եկեղեցին
Խաչմաչի սբ․Ստեփանոս եկեղեցին
Ասկերանի շրջան
Արցախ