Ծիծեռնավանք

Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն

Ծիծեռնավանքի եկեղեցու կառուցման ժամանակի վերաբերյալ գրավոր տեղեկություններ չկան: Հավանական է, որ այն կառուցվել մի քանի փուլերով և ներկա տեսքն է ստացել 6-րդ դարում (նկ․ 4, 5):

Հատակագծային ու ծավալատարածական հորինվածքներով կառույցը համապատասխանում է Հայաստանի վաղմիջնադարյան եռանավ բազիլիկ եկեղեցիների տիպին: Եկեղեցու արտաքին չափերն են. 25,6 մետր երկարություն և 12,5 մետր լայնություն (Կարապետյան 1999, 143)։ Ծիծեռնավաքն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, չորս զույգ մույթեր, արտաքուստ շեշտված միջին նավ։ Չորս մուտքերից երեքը հարավային, իսկ մեկը հյուսիսային կողմում են: Արևմտյան մուտքի բացակայությունը, ինչպես պարզել են պեղումները, պայմանավորված էր այստեղ մեծ ժայռի առկայությամբ, որը ներառվել է արևմտյան պատի ծավալի մեջ: Ծիծեռնավանքն իր վրա կրում է մի քանի շինարարական փուլերի ազդեցություն։ Առկա են երկու տեսակի շինանյութեր՝ արտաքին պատերի ստորին սրբատաշ շարքերն իրականցված են բազալտով, իսկ վերնամասը՝ ֆելզիտով։ Սյուները զարդարված են շախմատաձև ու երկշարք ատամիկներով, ալիքաձև ու հյուսածո քանդակներով, վարդյակներով և այլ մոտիվներով։ Կառույցի առանձնահատկություններից է նաև արևելյան խորանի վրայի պատշգամբը, որը սրահից անջատվում է երկու սյուներով բաժանված եռակամարով։ Վանքի ընդհանուր տարածքը պարսպապատված է, առկա են մի քանի շինությունների մնացորդներ, որոնցից վերականգնվել է սեղանատունը։ Եկեղեցու պատերին պահպանվել են մի շարք վաղքրիստոնեական խաչային հորինվածքներ և քանդակներ (նկ․ 6, 7, 8): Տարածքում կան տարբեր ժամանակաշրջանների մի շարք խաչքարեր և տապանաքարեր։

Առկա են նաև մի շարք արձանագրություններ որոնցից 8-ը ներկայացված է «Դիվան հայ վիմագրության» 5-րդ պրակում (ԴՀՎ 1982, 192)։ Մ․ Հասրաթյանը ամբողջացրել և ներկայացրել է 16, իսկ Ս․ Կարապետյանը 26 արձանագրություն։ Արձանագրություններից երկուսը (1613 թ., 1779 թ.) վերաբերում են շինարարական աշխատանքներին: Կառույցի պատերին պահպանվել են նաև որմնանկարների և կարմիր ներկի հետքեր։

Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո

ԼՂՀ-ի կազմում 2001 թվականին Ծիծեռնավաքը վերականգնվել է: Եկեղեցուց բացի ամրակայվել և վերականգնվել են պարիսպը, սեղանատունը, վերջինս վերածվել է ցուցասրահ-թանգարանի։ Տարածքում կանգնեցվել են նոր խաչքարեր։ 

Մատենագրական քննություն 

Մատենագրական նյութերում վանքի մասին պահպանվել են մի շարք ավանդազրույցներբ։ Ալիշանը ներկայացնում է մի պատմություն, ըստ որի շինարարներին օձի կողմից թունավորված ճաշի մասին զգուշացնում է ագռավը, սական նրանք սկզբնապես չհասկանալով սպանում են թռչունին, հետո արդեն թաղում են, տեղն անվանելով «Ագռավի գերեզման»։ Եկեղեցու արևմուտք գտնվող այս վայրը Լալայանը կոչում է «Ագռավախաչ»։ Եկեղեցին հայտնի ուխտավայր է եղել հատկապես Համբարձման և Ս․ Խաչի տոներին։ Վանքը ուխտատեղի է եղել նաև մահմեդականների համար, ովքեր այն անվանել են «Աղ օղլան» (սպիտակ մանուկ)` նկատի ունենալով սպիտակ ֆելզիտով կառուցված լինելը (Լալայան 1898, 49):

Խորհրդային և հետխորհրդային շրջաններում Ծիծեռնավաքը մասնագիտական ուսումնասիրության են ենթարկել Մ. Հասրաթյանը և Ա. Սահինյանը, իտալացի ճարտարապետներ Պ. Կունեոյի և Ֆ. Գանդոնֆոյի մասնակցությամբ: 1997 թվականինին կառույցը հետազոտել և չափագրել է Ս․ Կարապետյանը, իսկ 1997-2001 թվականներին Ծիծեռնավաքը ենթարկվել է հնագիտական հետազոտության (Հ. Սիմոնյան, Հ. Սանամյան), ապա վերականգնվել:

Գրականություն

1․ Ալիշան 1893 - Ալիշան Ղ․, Սիսական, Վենետիկ:

2․ ԴՀՎ 5 - Դիվան հայ վիմագրության, պր. 5, Երևան, 1982։

3․ Լալայան 1898 - Լալայան Ե., Զանգեզուր, Ազգագրական հանդէս, գիրք Դ, թիվ   2:

4․ Կարապետյան 1999 - Կարապետյան Ս., Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան:

5․ Հակոբյան 2009 - Հակոբյան Ա. Ծիծեռնավանքի անվանումը, նահատակի գերեզմանը և շինարարական փուլերը – Հակոբյան Ա., Պատմաշխարհագրական և վիմգրագիտական հետազոտություններ (Արցախ, ՈԻտիք). Մխիթարյան հրատ., Վիեննա-Երևան:

6․ Հարությունյան 1992 - Հարությունյան Վ․, Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան:

7․ Հասրաթյան 1980 - Հասրաթյան Մ․, Ծիծեռնավանք, Պատմա-բանասիրկան հանդես, թիվ 2:

8․ Սիմոնյան 2005 - Սիմոնյան Հ․, Վերաօծված Ծիծեռնավանքը, Հուշարձան, թիվ Գ, Երևան։

9․ Օրբէլեան 1910 – Ս. Օրբէլեյան, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, Թիֆլիս։