Ադրբեջանական զինուժի կողմից Դիզափայտի գագաթը վեր է ածվել ռազմական հենակետի, իսկ Կատարո վանքը ծառայեցվում է որպես զինվորների կացարան և զենքի պահեստ։
Մատենագրական քննություն
Դիզափայտ լեռանն ու Կատարո վանքին հանգամանորեն անդրադարձել է Մովսես Կաղանկատվացին իր «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» աշխատության մեջ։
«Աղվանքի վրա տեր Աբասի հովվելուց առաջ թշնամիների կողմից հրդեհվեցին վկայարանները․ Վաչագան արքայի և Ամարասի Գառնիկ եպիսկոպոսի ժամանակ Դիզափայտ լեռան Կատարո վանքում հայտնվեցին, որոնց անուններն են՝ սուրբ Մովսես, սուրբ Դանիել, սուրբ Եղիա։ Սրանք մասքութների Սանեսան արքայի որդիներն էին, որոնք աշակերտել էին սուրբ Գրիգորիսին․ սրանց հետ էին նաև երեք հազար ութ հարյուր յոթանասուն տղամարդիկ։ Սրանք բոլորը աճապարեցին Դիզափայտ լեռը՝ խոտաճարակ կյանքով ապրելու։ Սրանց ետևից գալով՝ արյունարբու Սանեսանը բոլորին սրի քաշեց, որ տեղի ունեցավ նավասարդ ամսի իննին» (Կաղանկատուացի 1983, 90): Ամենայն հավանակնությամբ այս պատումը ունեցել է պատմական հիմք: Փավստոս Բուզանդը պատմում է, որ 4-րդ դարում պարսից արքայի հրամանով մազքութների թագավոր Սանեսանը հարձակվում է Հայոց աշխարհի վրա և «․․․ անցավ Հայոց սահմանը, մեծ Կուր գետը, սփռվեց ու լցրեց Հայոց աշխարհը․․․Երկիրը ծածկեցին, քանդեցին, գերեցին, ամբողջովին ավերեցին, երկրի բոլոր սահմաններում ծավալվեցին մինչև Սատաղ փոքրիկ քաղաքը, մինչև Գանձակ Ատրպատականի սահմաններում․․․» (Բուզանդ 1968, 76)։
Մխիթար Այրիվանեցին 352 թվականի տակ համառոտ բերում է Կաղանկատվացու հաղորդումը. «Մովսէս և Դանիէլ 3870 սրբովք կատարին ի Դիզափայտն» (Այրիվանեցի 1867, 61): Դիզափայտի վանքի և Դիզակ գավառի մասին պահպանվել են նաև արժեքավոր տեղեկություններ հայկական ձեռագիր հիշատակարաններում։ Նրանցից մեկում, գրված 1775 թվականին, գրիչը խնդրում է «․․․յիշել ա[ստուա]ծամերց աղօթս ձեր հոգէոր ծնող իմ հանգուցեալ ի տ[է]ր Երեմիայ եփիսկուպոզ ա[ռա]ջ[ն]որդ ս[ուր]բ ուխտին Դիզափայդ կոչեցելոյն երկրի Դիզակոյ» (Աճառյան 1910, 18):
Հ․ Ոսկյանն իր «Արցախի վանքերը» աշխատությունում նշում է՝ «Դիզափայտի ամրոցէն քիչ մը հեռու, անոր ավերակներուն վրա այսօր կը նկատուի միայն մատուռ մը։ Յասմաւուրքը Դիզափայտի անունը հետեւեալ դեպքին կը վերագրէ՝ «Իսկ որդիք զօրավարին (Թէվոփիլեա) Մովսէս եւ Երանողիս (Աներողեգէս) եւ այլք զօրքն հաւատացեալ փախեան ի լեառն որ կոչի Դիզափայտ որոց զհետ երթեալ անօրինացն կոտորեցին զնոսա ․․․ այրեցին հրով եւ անուանեցին զլեառն Դիզափայտ, վասն զի քան զփայտ դիզեցին զնոսա եւ այրեցին»։ Անոնց աճիուններովը նուիրականացված այդ վայրին մեջ ․․․ «Յետ ժամանակաց միայնակեացք ոմանք, արք ճգնաւորք եկեալ բնակեցան անդ եւ արարին իւրեանց վանս զտեղին» (Ոսկեան 1953, 16-18)։
Գրականություն
- Ամիրջանյան Ս․, Դիզակ, Երևան, 2006:
- Աճառյան 1910 – Աճառյան Հ․, Ցուցակ հայերեն ձեռագրաց Թավրիզի, Վիեննա:
- Այրիվանեցի 1867 – Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ Պատմութիւն ժամանակագրական, Ս. Պետերբուրգ:
- Բուզանդ 1968 – Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն հայոց, Երևան:
- Կաղանկատուացի 1983 – Մովսիսի Կաղանկատուացւոյ Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Երևան:
- Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985:
- Ոսկեան 1953 – Ոսկեան Հ․, Արցախի վանքերը, Վիեննա:
