Նոր տվյալներ Ծովատեղ գյուղի Կարմիր եկեղեցու վերաբերյալ

Պատմական ակնարկ

Հուշարձանի մասին տեղեկություններ են պահպանվել Սարգիս Ջալալյանցի, Մակար Բարխուդարյանցի, Երվանդ Լալայանի աշխատություններում (Ջալալեանց 1858, 333-334; Բարխուտարեանց 1895, 106-107; Լալայան 1897, 49-50)։

Համաձայն Ս․ Ջալալյանցի՝ Ծովատեղ գյուղի «յարևելս կոյս ի վերայ փոքրիկ բլրոյ գոն խիտ առ խիտ շիրիմք, յորոց միջի գտանի քառախորան սագաշեն եկեղեցի, յորոց երեքն են ընդ երկրաւ, իսկ մին կիսով չափ ի վեր քան զմակերևոյթ հողոյ, ... ըստ որում ի նոսա են գերեզմանք Մելիքաց բազմաց, ընդ որո և շիրիմք մելիք Փաշայի և Սահակ եպիսկոպոսի,․․․» (Ջալալեանց 1858, 333)։

Ըստ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցի՝ «Այս անուամբ է կոչուում Մէլիք Փաշաեանցների դամբարանն, որ կայ գիւղիս արևելեան կողմում, ոչ այնքան հեռի, մի բլրակի վերայ։ Դամբարանիս շուրջն հանգիստներ են հնուց խիտ առ խիտ ամփոփուած, որի մէջ կան և խաչազարդ տապանաքարեր։ Դամբարանս ստորերկրեայ է և բաղկացած չորս պատկից մատուռներից, որոց Ա-ն մեծ, Բ-ն միջակ մատուռներ են։ Գ-ն եկեղեցի է, Դ-ն փոքր մատուռ է։ Լայնութիւնից լայնութիւն պատկից մատուռներս հաղորդակցութիւն ունին միմեանց միջնադռներով։ Ա-ն մեծ մատուռն վնասուած է գագաթնագիծ ճեղքուածքով, որի հարաւային պատն և դուռնն միայն են երևում. քանզի ստորերկրեայ են բոլոր մատուռներս» (Բարխուտարեանց 1895, 107):

Այսպիսով, եթե Սարգիս Ջալալյանցը խոսում է մեկ քառախորան եկեղեցու մասին, որի միայն մեկ խորանը «կիսով չափ բարձր է հողի մակերևույթից», իսկ «երեքը հողի տակ են», ապա Մակար Բարխուդարյանցը նշում է ՝ «Դամբարանս ստորերկրեայ է և բաղկացած չորս պատկից մատուռներից, որոց Ա-ն մեծ, Բ-ն միջակ մատուռներ են։ Գ-ն եկեղեցի է, Դ-ն փոքր մատուռ է»։

Եկեղեցու կառուցման արձանագրությունը տեղում չի պահպանվել։ ժամանակին այն տեսել են Սարգիս Ջալալյանցն ու Մակար Բարխուդարյանցը։ Ս․ Ջալալյանցը գրում է. «Ի դրան եկեղեցուաց ։ՋԾԵ։ թուին Ես Պետրոս եպիսկոպոս յիշատակ է եկեղեցի զվանքս որ լինի սա դամբարան և շիրիմ մերոց նախնեաց» (Ջալալեանց 1858, 333)։ Այսինքն, ըստ Սարգիս Ջալալյանցի, եկեղեցին կառուցվել է 1506 թվականին, և այն կառուցել է Պետրոս եպիսկոպոսը: Ըստ Մակար Բարխուդարյանցի ընթերցման եկեղեցին կառուցվել է 1621 թվականին Դավիթ եպիսկոպոսի կողմից. «Թվ. :ՌՀ: Դաւիթ եպիսկոպոս. յիշատակ է եկեղեցի վանքս որ լինի սա դամբարան և շիրիմ մերոց նախնեաց» (Բարխուտարեանց 1895, 108)։ Բարխուդարյանցին կրկնում է Երվանդ Լալայանը՝ բառացիորեն մեջբերելով Բարխուդարյանցի ընթերցածը (Լալայան 1897, 149): Այսպիսով, Մակար Բարխուդարյանցն ու Երվանդ Լալայանը եկեղեցու կառուցման թիվ են նշում 1621 թվականը։

Նշենք, որ եկեղեցու խորանի հյուսիսային ու հարավային կողմերում տեղադրված խաչքարերի արձանագրություններն ունեն 1576 և 1586 թվականները (նկ. 2, 3):

Եկեղեցու հարավային պատի մեջ, հորիզոնական դիրքում ագուցված են 12-13-րդ դարերի այլ խաչքարեր ևս (նկ. 11, 12), իսկ հյուսիսային և արևմտյան պատերում որպես շինաքար օգտագործվել են տապանաքարեր (նկ․ 13-15):

Խորանի հարավային ու հյուսիսային հատվածներում տեղադրված խաչքարերը ամրացված են կրաշաղախով, ընդ որում խաչքարերի ստորին զարդանախշ մասերը մնացել են շաղախի տակ:

Նկատի ունենալով, որ Մ․ Բարխուդարյանցի նշած դամբարան-մատուռը կարող է լինել հարավային ավանդատան տակ, ուստի հետախուզական հորատում է դրվել հարավային խաչքարի առջևի հատվածում։ Մատուռի հետքեր չեն գրանցվել, բայց բացվել է մի հիմնահողային թաղում՝ առանց դագաղի: Հանգուցյալի ուղղվածությունն արևմուտք արևելք է, ձեռքերը՝ փորին ծալած։