Պատմական ակնարկ
Եկեղեցու կառուցման մասին ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Սարգիս Ջալալյանցն իր «Ճանապարհորդություն ի Մեծն Հայաստան» գրքում նկարագրում է, որ Տողում եղած ժամանակ բնակիչները պատմել են եկեղեցու կառուցման մասին մի պատմություն, ըստ որի՝ իշխանների սերունդներից մի մարդ բռնությամբ մահմեդականություն ընդունեց, իսկ հետո ապաշխարեց և ի նշան ճշմարիտ հավատի՝ կառուցեց Սուրբ Ստեփանոս և Կուսանաց անապատ եկեղեցիները (Ջալայանց 1858, 260)։
Եկեղեցու մուտքի բարավորի արձանգրությունը հայտնում է. «Թվ․ ։ՌՃՂՁ։ (1747)։ Յիշատակ է սուրբ ըՍտեփանոս եկեղեցուս գլուխն, որ նորոգեց Մելիք Եգան և որդին Մելիք Եսային։ Յիշատակ հոգոյ» (Բարխուտարեանց 1895, 78): Սրանից էլ ենթադրվում է, որ եկեղեցին գոյություն է ունեցել վաղուց, իսկ Մելիք Եգանն ու որդին նորոգել են եկեղեցու կտուրը։
Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն
Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ուղղանկյուն երկայնական թաղածածկ դահլիճ է, ունի 12 մետր երկարություն և 7,8 մետր լայնություն (նկ․ 2)։
Եկեղեցին ներսից Т-աձև սյունով բաժանվում է երկու անհավասար նավերի, ճարտարապետական մի լուծում, որը նմանօրինակը չունի։ Հյուսիսային նեղ հատվածում պահպանվել են տապանաքարեր։ Կարելի է ենթադրել, որ այս նեղ սրահը յուրօրինակ տապանատան-գավթի դեր է խաղացել։ Տեղանքի թեքության պատճառով եկեղեցու հատակն ավելի ցածր է բակի նիշից, արևմտյան կողմում այն խրված է գետնի մեջ 1,5 մետր խորությամբ։ Եկեղեցու միակ մուտքը բացվում է արևմտյան ճակատից, մի փոքր ավելի կենտրոնից աջ։ Դահլիճը արևելյան կողմից պսակում են խորանը և նրան հյուսիսից ու հարավից կից երկու ավանդատները։ Խորանն ունի շեշտված կիսաշրջանաձև տեսք, երկու կողմից՝ հյուսիսից և հարավից ունի պահարան խորշեր։ Շենքը կառուցված է սրբատաշ և կոպտատաշ քարերով։ Սրբատաշ են թաղի կամարները, մուտքը և լուսամուտները։ Որմնասյուները կառուցված են պատի շարվածքի սկզբունքով՝ արտաքին երեսները սրբատաշ քարերից, միջուկը՝ կրաշաղախ լիցքով։ Պատերի մեջ ագուցված են ավելի քան 50 խաչքարեր, խաչաքանդակ սալեր, տապանաքարեր, վաղքրիստոնեական կոթողների մասեր (նկ․ 3, 4): Դրանց մի մասի վրա պահպանվել են 15-17-րդ դարերի արձանագրություններ (ԴՀՎ 1982, 176), որոնք վկայում են, որ եկեղեցին կառուցվել է ավելի վաղ այստեղ եղած կառույցների տեղում, որոնց քարերն էլ վերաօգտագործվել են նոր եկեղեցու կառուցման ժամանակ։ Չափերով և գեղարվեստական մշակմամբ առանձնանում է արևմտյան ճակատում` մուտքի աջ հատվածում պատի մեջ ագուցված խաչքարը, որն ունի հետևյալ արձանագրությունը՝ «Թվին ։ՋՁ։ (1531) ես Տ[է]ր Դանի[էլ] կ[ա]ն[կն]եց[ու]ցի» (ԴՀՎ 1982, 177, նկ․ 4)։
Եկեղեցու շրջապատում պահպանված հին գերեզմանատան տապանաքարերն ունեն թեմատիկ հորինվածքներ, որոշները նաև արձանագիր են։ Եկեղեցուց հյուսիս-արևմուտք գտնվող տապանաքարի հորինվածքը ներկայացնում է մետաղագործ վարպետի գործիքներն ու ջրամանը (նկ. 5), իսկ արձանագրությունը հայտնում է «Ուստայ Յեհանէս թվին ։ՋՂԴ։ (1545)»:
