Հանդաբերդի վանքը

Տեղադրությունը:

Համալիրը գտնվում է Արցախի Վերին Խաչեն գավառում  (Արցախի հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջան, այժմ` Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո), Լևոնագետի աջ ափի երկարությամբ ձգվող անտառապատ լեռնաբազկի մի գոգավորության բարձրադիր ափի եզրին, ընդարձակ բացատի հարավարևելյան կողմում, Հանդաբերդ ամրոցից մոտ մեկ կիլոմետր հյուսիս-արևելք մոտ, որը տարածքի ընդարձակ ամենահզոր ամրոցն է: Ամրոցը եկեղեցական որևէ կառույց չունի, և հավանական է, որ վանքը նախ և առաջ սպասարկել է բերդի բնակիչների պահանջմունքները։

Հետաքրքիր լուծում ունի ժամատուն-գավիթը և հատկապես նրա ծածկը: Այն կրկնում է հատակագծում մոտավորապես քառակուսու վրա բարձրացող անսյուն գավիթների՝ հատվող կամարների վրա հենվող ծածկերի ձևերը: Գմբեթատակ քառակուսին անկյուններում կառուցված կամարների միջոցով վեր է ածվել ութանկյան, վեջինիս վրա էլ հենվել է գագաթում երդիկ ունեցող «կեղծ» գմբեթը: Ծածկի այսպիսի կառուցվածքային համակարգը սերվում է ժողովրդական բնակելի տների «հազարաշեն» փայտածածկից և ապահովել է ներսույթի միասնականությունն ու ընդարձակությունը:

Հանդաբերդի վանքի զանգակատունն իր հորինվածքով վերաբերում է ուղղանկյուն հատակագծով,    աշտարակաձև   զանգակատների տիպին, որտեղ զուգակցված են զանգաշտարակի և մուտք-նախասրահի գործառույթները:

Իր եզակի հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքով առանձնանում է նաև Հանդաբերդի հյուսիսային՝ առանձին կանգնած մատուռը (նկ. 6): Այն ներսից խաչաձև, դրսից ուղղանկյուն, ոչ գմբեթավոր կառույց է: Փոքր եկեղեցիների ուղղանկյանը ներգծված խաչի հորինվածքային տիպը միշտ գմբեթի առկայություն է ենթադրում: Հայկական առայժմ հայտնի բոլոր այսպիսի եկեղեցիները գմբեթներ ունեն: Այստեղ այն բացակայում է: Իր եռախորան թաղակապ հորինվածքով, պատկերաքանդակներ կրող հին խաչքարերի օգտագործումով այն եզակի մի կառույց է ողջ միջնադարի ճարտարպետության համար։

Վանքը կառուցված է անմշակ և կիսամշակ ճեղքված քարով, կրաշաղախով, անկանոն, խառը շարվածքով: Շինանյութը տեղական, հիմնականում մոխրագույն երանգի քարն է։ Համալիրի տարբեր մասերում` պատերի շարվածքում առկա են որպես շինաքար օգտագործված բազմաթիվ խաչքարեր, որոնք յուրօրինակ հարդարման միջոց են՝ գեղարվեստական արտահայտչականությունն ապահովող տարր: Համալիրը կղմինդրածածկ է եղել: Հանդաբերդի վանական համալիրի ողջ տարածքից հավաքվել են կղմինդրների հազարից ավելի բեկորներ, որոնց մեջ կան նաև հայերեն արձանագրություններ կրողներ:

Հնագիտական հետազոտությունը:

2004-2005 թվականներին ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Արցախի արշավխմբի կողմից համալիրում իրականացվել են հնագիտական պեղումներ: Վանքի կառույցները մաքրվել են առատ բուսականությունից, փլուզման հետևանքով առաջացած հողի և քարի հզոր լիցքից, վավերացվել են ճարտարապետորեն կարևոր բոլոր մանրամասները, ինչը  հնարավոր է դարձրել համալիրի մասնակի վերականգնումն ու ամրակայումը։

Խաչքարերը:

Հանդաբերդի պեղումների ամենամեծ արդյունքներից մեկն էլ մոտ հարյուր ութսուն խաչքարերի ու խաչաքանդակ սալերի հայտնաբերումն է, որոնց միայն մի փոքր մասն էր տեսանելի մինչև պեղումները: Խաչքարերի առավել աչքի ընկնող օրինակները բազալտից են։ Կան նաև տեղական փխրուն ավազաքարից   և կաթնագույն կրաքարից  խաչքարեր ու խաչաքանդակ սալեր։ Որոշ խաչքարեր էլ գլաքարից են։

Հանդաբերդի խաչքարերի հիմնական մասը, ծավալային և հորինվածքային առումով ներկայանում է շարքային օրինակներով։ Դրանց բնորոշ է ցածր տեխնիկական կատարումն ու պարզունակ հորինվածքային լուծումը։ Խաչքարերի համար առանձնացվել են մի քանի ժամանակագրական խմբեր: Խաչքարերի  վաղ` 10-11-րդ դդ. վերաբերող օրինակներում խաչից բացի կան հորինվածքի այլ մանրամասներ էլ` վերնանկյունից դեպի խաչահատումն իջնող խաղողի ողկույզներ, խաչի ներքևի թևի երկու կողմերում դրվող պարզ վարդյակներ և այլն:  Ժամանակագրական հաջորդ խումբը կարելի է վերագրել 12-13-րդ դարերին։ Այն արդեն ըստ հորինվածքի կառուցվածքի ներկայանում է մի շարք տիպերով` ներառելով նաև խաչքարային մշակույթի  մի քանի եզակի օրինակներ։

Համեմատաբար վաղ օրինակների թվին կարելի է դասել բավականին ձգված համամասնություններով մի քանի խաչքարեր, որոնց հորինվածքը ներկայանում է խնձորակ-վարդյակի վրա հենվող` ակնհայտորեն ոսկերչական նախօրինակից ընդօրինակած խաչով։

Հանդաբերդի խաչքարերի և խաչաքանդակ սալերի վերջին խումբը վերաբերում է 13-րդ դ. վերջերին և 14-րդ դարի սկզբներին:  Խաչքարային մշակույթի համար  այս խումբն առանձնահատուկ նշանակություն ունի, քանի որ մի շարք օրինակներ իրենց վրա կրում են ապագա հորինվածքի ուրվագծային հետքերը: Եզակի գյուտ Է մարմարյա փոքրիկ մի խաչասալի բեկորը` խաչի գծապատկերով և 1276 թ. արձանագրությամբ:

Հանդաբերդի վանքի տարածքում վավերացվել են նաև մի շարք տապանաքարեր։ Այս տեսակետից ուշագրավ է Աղվանից կաթողիկոս Տեր Ստեփանոսի անունը կրող հարթ տապանաքարը:

Արձանագրությունները:

Հանդաբերդի վանքի հետազոտության համար առաջնակարգ նշանակություն ունեն նրա ավելի քան երկու տասնյակի հասնող արձանագրությունները, որոնց զգալի մասը հայտնաբերվել է պեղումների շնորհիվ։ Մատենագրական աղբյուրներում չհիշատակված այս և նման շատ այլ վանքերի դեպքում արձանագրություններն, ըստ էության, դառնում են վանքի շինարարական, տնտեսամշակութային և իրավական կոնկրետ կյանքի մասին միակ գրավոր սկզբնաղբյուրը։ Դրանք շինարարական, նվիրատվական և հիշատակային բնույթի արձանագրություններ են, որոնց քննությամբ կարելի է պարզել վանքի տնտեսա-իրավական կյանքի որոշ մանրամասեր, ընդարձակել լեռնագավառի անձնանվանական համակարգը։ Հանդաբերդի վանքի դեպքում առաձնահատուկ նշանակություն ունեն և հայերեն արձանագրություններ կրող կղմինդրներն (նկ. 10) ու թասերի բեկորները, որոնք փաստում են հայերեն գրի օգտագործման տարածվածութունը նաև զուտ կենցաղային մակարդակով, որն իր հերթին էթնիկության ամենաբարձր ցուցանիշներից մեկն է։