After the complete occupation of Artsakh in September 2023, the Azerbaijani side demonstratively dismantled the famous tank monument near the city of Shushi. This tank had been a symbol of Artsakh's liberation struggle and victory, where tributes were paid to the heroes martyred in Shushi's liberation. However, in September 2023, it became evident that Azerbaijan dismantled and then destroyed the tank located on the road from Stepanakert to Shushi. This act not only destroyed a significant heritage site but also jeopardized the possibility of passing on the memory of the victory to future generations.

Recently, Azerbaijani blogger Kyamran Razmovar published a video from near the tank monument, revealing that the Azerbaijani side also destroyed the khachkars placed near the memorial, along with the plaques commemorating the fallen freedom fighters. Notably, the khachkar erected in 2021 in memory of Hakob Harutyunyan, who died in the 44-day war in Karintak, was broken, along with other khachkars in the area.

Azerbaijan's organized effort in this regard is particularly evident in the destruction of several significant khachkars. These include the khachkar from Arakel village in the Hadrut region, destroyed in 2020, the khachkar from the city's freedom fighters memorial complex, the unique 14th-century khachkar from the Lachin historical cemetery, as well as several khachkars dating back to the 15th-16th centuries. Additionally, the unique khachkars from the ancient Armenian-Greek cemetery in Shushi, dating from the 12th-13th centuries, and khachkars located in other regions were also destroyed.

Our response

Targeting khachkars is prohibited by international laws and is considered a serious crime against all humanity. "The Art of Armenian Khachkars: The Symbolism and Craftsmanship of Khachkars" has been included in UNESCO's "List of Intangible Cultural Heritage" since 2010 and is recognized as having universal value. This inclusion means that the art of khachkars holds exceptional and comprehensive universal value and warrants additional international protection.

Khachkar culture also has additional protection during and after the war, particularly under the 1954 Hague Convention on the Protection of Cultural Property in Armed Conflicts. According to the principles of the second protocol adopted in 1999, the entire Khachkar culture receives enhanced protection. Any harm done to it is considered a "serious violation" under Article 15 (a) of the protocol and can be prosecuted as a war crime in international courts. This is further confirmed by Article 10 of the same protocol, which states that cultural heritage of the greatest importance for humanity should be under enhanced protection. UNESCO has considered the entire Khachkar culture as such since 2010. According to Article 12 of the protocol, in the occupied territories, the state party to the protocol, namely Azerbaijan, must ensure the inviolability of cultural values under enhanced protection, refraining from making such values the object of attack or reprisals.

Իսկ վերջերս, ադրբեջանցի բլոգեր Քյամրան Ռազմովարը տանկ-հուշարձանի մոտից տեսանյութ է հրապարակել, որտեղ երևում է, որ ադրբեջանական կողմը ոչնչացրել է  նաև հուշարձանի մոտ տեղադրված խաչքարերը, զոհված ազատամարտիկների  անունները հավերժացնող հուշատախտակները: Մասնավորապես, փշրված է 44-օրյա պատերազմում Քարինտակում զոհված Հակոբ Հարությունյանի հիշատակին տեղադրված 2021 թվականին տեղադրված խաչքարը, ինչպես նաև տարածքում կանգնեցված մյուս խաչքարերը:

Ադրբեջանի  համակարգված արշավն այս ուղղությամբ հատկապես ընդգծվում է  մի քանի նշանակալից խաչքարերի ոչնչացմամբ։ Դրանց թվում են  դեռևս 2020 թվականին ոչնչացված Հադրութի շրջանի Առաքել գյուղի խաչքարի,  քաղաքի  ազատամարտիկների հուշահամալիրի խաչքարի, Լաչինի պատմական գերեզմանոցի 14-րդ դարի եզակի խաչքարի, ինչպես նաև 15-16-րդ դարերով թվագրվող մի շարք խաչքարերի ոչնչացումներով։   Բացի այդ,  ոչնչցվել են նաև Շուշիի հայ-հունական հին գերեզմանոցի 12-13-րդ դարերի եզակի  խաչքարերը և այլ շրջաններում գտնվող խաչքարեր։

Մեր արձագանքը

Խաչքարերի թիրախավորումն արգելված է միջազգային օրենքներով  և համարվում է ծանր հանցագործություն ուղղված ողջ մարդկությանը, քանզի «Հայկական խաչքարերի արվեստը. խաչքարերի սիմվոլիզմն ու վարպետությունը» 2010 թվականից ընդգրկված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից 2003 թ. ընդունված «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում» և համարվում է համամարդկային արժեք։  Սա նշանակում է, որ խաչքարային արվեստն ունի համամարդկային բացառիկ համընդգրկուն արժեք և միջազգային լրացուցիչ պահպանություն։

Խաչքարային մշակույթը լրացուցիչ պաշտպանություն ունի նաև պատերազմի ժամանակ և դրանից հետո։ Ի մասնավորի, համաձայն «Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» Հաագայի 1954 թ. կոնվենցիայի լրացուցիչ՝ 1999 թ. ընդունված երկրորդ արձանագրության սկզբունքների, խաչքարային ողջ մշակույթն ունի ուժեղացված պաշտպանություն, և դրան հասցված ցանկացած վնաս, համաձայն արձանագրության 15-րդ հոդվածի ա կետի, «լուրջ խախտում» է, որը՝ որպես ռազմական հանցագործություն, կարող է հետապնդվել միջազգային դատարաններում։ Ասվածը փաստվում է նշված արձանագրության՝ մշակութային արժեքների ուժեղացված պաշտպանության վերաբերյալ 10-րդ հոդվածով, համաձայն որի՝ մարդկության համար մեծագույն նշանակություն ունեցող մշակութային ժառանգությունը պետք է առնվի ուժեղացված պաշտպանության տակ, իսկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, փաստորեն, 2010 թվականից խաչքարային ողջ մշակույթը համարել է հենց այդպիսին։ Համաձայն արձանագրության 12-րդ հոդվածի՝ օկուպացված տարածքներում արձանագրության կողմ պետությունը, դիցուք՝ Ադրբեջանը, պետք է ապահովի ուժեղացված պաշտպանության տակ գտնվող մշակութային արժեքների անձեռնմխելիությունը՝ ձեռնպահ մնալով այդպիսի արժեքները հարձակման կամ հաշվեհարդարի օբյեկտ դարձնելուց: