Տեղադրությունը Խաչմաչ գյուղի աղբյուրը գտնվում է Ասկերանի շրջանի համանուն գյուղում՝ գյուղից 2 կմ հարավ-արևմուտք (նկ. 1): Պատմական ակնարկ Աղբյուրի կառուցման մասին վկայում է շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի՝ այն կառուցվել է 1900 թվականին. «Այս աղբուրը կառուցաւ Մնացական Յոսէփեանը, իսկ շինութիւնը շինեց նորա թոռը Բաբա Անդօնեան Մնացականեանց 1900 թ.» (նկ. 2): Շինարարական արձանագրությունը գտնվում է կամարների միջև (նկ. 3): Գյուղի բնակչությունը այն անվանում է «Թուղուպվա» աղբյուր:
Տեղադրությունը Գտնվում է Մարտունու շրջանի Սխտորաշեն գյուղի տարածքում, նշանավոր սոսի (տնջրի) ծառի մոտ (նկ. 1): Պատմական ակնարկ Աղբյուրի հուշապատին պահպանվել է շինարական արձանագրությունը. «Կառուցաք աղբիւրս Տ[է]ր / Յովհաննէս Կիսիբէկի[ե]նց / Ներսես Մուսաելեան /Մանաս Գասպարեան» (նկ. 2)։ Ըստ տեղի ծերունիների վկայության աղբյուրը կառուցվել է 1898 թվականին (Կիսիբեկյան 2011, 83): Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Կառուցված է տեղական կիսամշակ սպիտակ կրաքարով և շաղախով։ Նավը և դիմահայաց պատի ստորին հատվածը սրբատաշ են։ Ունի երեք ակ։ Աղբյուրի երկարությունը 16 մետր է, բարձրությունը` 2 մետր։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո Աղբյուրը ռազմական գործողությունների ժամանակ չի տուժել։ Գրականություն Կիսիբեկյան 2011 – Կիսիբեկյան Ա., Հուշեր, Երևան:
Տեղադրությունը Մեծ ճյուր աղբյուրը գտնվում է Ասկերանի շրջանի Կարմիր գյուղում (նկ. 1)։ Պատմական ակնարկ Ըստ պահպանված շինարարական արձանագրության` աղբյուրը կառուցվել է 1864 թվականին. «:ՌՅԺԳ:/ 1864 ամի/ ե[ս] ուստէն /դվէ 10 /մանէթ» (նկ. 2)։ Ճարտարապետա-հորինվածքային քննություն Կառուցված է անմշակ քարով և կրաշաղախով, իսկ նավը և հուշապատը՝ սպիտակ մշակված կրաքարով: Երկարությունը 12 մետր է։ Ուղղանկյուն և երկար նավը բաղկացած է երկու իրար հետ կապված մասից, ունի մի ակ։ Աղբյուրի երեք արձանագրությունները, շինարարության և հետագա վերանորոգումների մասին են․ «Հիշատակ կար/միր գյուղացի/ Ասլան Մուսա/յելյանից ․ /այս աղբույրը /նորոգեց 1914 թ․» (նկ. 3), «Հիշատակ է /աղբուրս այս /Աբգարեանց /Սարգիսի որ /դի Մուսաե/լին» (նկ. 4)։
Տեղադրությունը Գտնվում է Հադրութի շրջանի Թաղոտ գյուղի կենտրոնում (նկ. 1)։ Պատմական ակնարկ Աղբյուրը կառուցվել է 1738 թվականին, Սյունյաց աշխարհի Աղվերծ գյուղից սերող և 1719-ին Թաղոտում հաստատված խոջա Ղազարի նախաձեռնությամբ, իր, ինչպես նաև իր մոր՝ Մարեանի և իրենց ննջեցյալ ազգականների հիշատակին, ինչի մասին և վկայում է շինարարական արձանագրությունը (նկ․ 2). «Այս է աղբուրս ղափանեցի/ եւ Աղվէրծու խօճայ Ղազարի/ն, որ եկ ի Դզաղ՝ Թաղօտ գեղն, Ռ/ՃԿԸ (1719) էր։ Շինեցի յիշատակ ննջ/եցելոց իմոց ազգականաց Ղազ/արին, մայր իւր՝ Մարեանին, սոքայ/ են աշխատաւորքն, թվ(ի)ն ՌՃՁԷ (1738)» (Աբրահամյան 2021, 60)։ Ճարտարապետա-հորինվածքային քննություն Թաղակապ շինություն է, կառուցված է կրաքարով և կրաշաղախով։ Կամարը, պատերի անկյունաքարերը սրբատաշ են։ Նավը բացակայում է։ Ունի 2 մետր լայնություն, 2․1 մետր բարձրություն։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո Աղբյուրը վաղուց խափանված էր և չէր օգտագործվում, ներկայիս վիճակի մասին տեղեկություններ չկան։ Գրականություն 1․ Աբրահամյան 2021 – Աբրահամյան Է․, Թաղոտ գյուղի պատմական հուշարձանները, Վարձք, թիվ 15, Երևան։ 2․ Մկրտչյան Շ․, Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985։
Տեղադրությունը Հուշարձանը գտնվում է Մարտունու շրջանի սահմանային Սոս գյուղի կենտրոնում՝ գլխավոր ճանապարհի եզրին ( նկ. 1)։ Պատմական ակնարկ Գյուղի ամենամեծ աղբյուրն է։ Պահպանված արձանագրության համաձայն այն կառուցվել է 1902 թվականին (նկ. 2):
Տեղադրությունը Շենին աղբյուրը (նկ․1) գտնվում է Խանձաձոր գյուղի հյուսիս-արևմտյան հատվածում՝ հին թաղամասում։ Պատմական ակնարկ Ըստ աղբյուրի՝ դիմահայաց պատին պահպանված արձանագրության աղբյուրը կառուցվել է 1849 թվականին թաղլարեցի Գրիգոր Նազարյանցի կողմից. «Յիշատակ է աղ/բիւրս այս/ Մեծ՞ թաղլարեցի/ Գրիգոր Նազար/եանցին եւ իւր/ ծնողաց 1849 /ամի» (նկ․ 2): Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Աղբյուրը կառուցված է տեղական սպիտակ կրաքարով և շաղախով։ Ստորին հատվածում ունի սրբատաշ քարերի շարվածքով նավ։ Ունի 4 մետր երկարություն, 2,2 մետր լայնություն, 2,8 մետր բարձրություն։ Աղբյուրը կավե խողովակներով ջուր է ստանում մոտ 1,5 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Փոքր սորփ տեղամասից։ 2018 թվականին աղբյուրը վերանորոգվել է (նկ․ 3)։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո 2020 թվականի ռազմական գործողությունների արդյունքում աղբյուրը չի տուժել։ Հետպատերազմական վիճակի մասին տեղեկություններ չկան։
Տեղադրությունը Աղբյուրը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Տող գյուղի մեջ՝ նրա կենտրոնական բարձրադիր հատվածում, մելիքական ապարանքներից հարավ-արևմուտք, լեռան ստորոտին: Գյուղն այժմ օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից: Պատմական ակնարկ Աղբյուրի մասին պատմական տեղեկությունները բացակայում են: Համաձայն Արցախի Հանրապետության ԿԳՄՍՆ շտեմարանի տվյալների՝ կառուցվել է 20-րդ դարի սկզբում, թեև կարող է ավելի հին լինել: Տողում և նրա շրջակայքում կան մի շարք աղբյուրներ, որոնցից առավել հայտնի են «Շենին», «Սալմանեն» և «Կոսեն» (Ղահրամանյան 2015, 134): Կոսեն կամ Կոսի աղբյուրը, ինչպես նաև Սալմանե աղբյուրը գտնվում են գյուղից դուրս, Շենին աղբյուրը գտնվում է Տողի մելիքական ապարանքի մուտքի մոտ: «Մաչեն ճյուր» աղբյուրը Արցախի բարբառով նշանակում է մեջի կամ մեջտեղի ջուր/աղբյուր, քանի որ աղբյուրը իր դիրքով գտնվում է հին Տողի կենտրոնական հատվածում: Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Աղբյուրը կառուցված է կրաքարով: Այն ուղղանկյուն հատակագծով և խորանարդաձև ծավալով կառույց է, ներառում է բուն աղբյուրը և ջրահավաք ավազանը։ Աղբյուրի մասն ունի կամարաձև թաղի ծավալ, որի ստորին մասին ներկառուցված է նավը կամ գուռը։ ճակատային և եզրային մասերը, գուռը և ավազանի՝ հյուսիս-արևմտյան հատվածում բացվող մոտքը կառուցված են սրբատաշ քարով: Փոքրիկ մուտքը տանում է դեպի ջրահավաք ավազան՝ այն մաքրելու և նորոգելու համար (նկ. 1, 2): Կամարի տակ եղել է արձանագրություն, որն անընթեռնելի է սվաղված լինելու պատճառով: Աղբյուրն ունի 5,9 մետր երկարություն, 4,7 մետր լայնություն և 3,1 մետր բարձրություն:
