Ամարասի վանքի խաչքարերը, սբ. Գրիգորիսի «տապանաքարն» ու արձանագրությունները

Խաչքարերը

Ամարասի վանքից այսօր հայտնի են միայն երկու խաչքարեր: Դրանցից առաջինը, որ պահպանվել է ամբողջությամբ, անցած դարի 60-ական թվականներին տեղափոխվել է Կոլխոզաշեն գյուղ և կանգնեցված էր գյուղի սբ. Աստվածածին եկեղեցու բակում: Այն 11-րդ դարի դասական օրինակներից է (նկ 1):

Քառանկյուն խորանում պատկերված՝  եռաբլթակ երկատումներ ունեցող թևերով խաչը, տեղադրված է Գողգոթան խորհրդանշող աստիճանավոր բարձունքի վրա և շրջապատված է եզրագոտում և խաչի ներքին թևի երկու կողմերում տեղադրված լուսային նշաններով: Հատուկ նշելի են քիվի և խաչի վերնամասի պտղային (խաղողի ողկույզներ ու նռան քանդակներ) ձևավորումները և խաղողի ողկույզները վայելող թռչունների քանդակները (նկ. 2):

Բայց հատկապես ուշագրավ է նրա արձանագրությունը, որը հայտնում է նաև խաչքարի ու այն կերտող վարպետի անունները՝ «Ս[ուր]բ Ա[ստուա]ծ/ած/ին: Ի թվականիս Հաոց :ՇԽ: (1091 թ.) էր: Ես Աբրէհամ երէց կանգ/նեցի. զիս յաղաւթս յիշել ի Տ[է]ր:/ Ես Ղազար կազմեցի. զիս յիշեցէք ի Քս ի Տր/» (նկ. 3): Նկատենք, որ Արցախի, Ուտիքի և Բուն Աղվանքի արձանագրություններում բացառապես օգտագործվում է Հայոց թվականը, ինչը Հայ և Աղվանից եկեղեցիների նաև տոմարական միասնության ապացույցն է:

Ամարասից մեզ է հասել նաև 1205 թվականի մի խաչքարի վերնամասը, դրված ներկա  եկեղեցու հյուսիսային պատում ներքուստ՝ որպես հարդարանք (նկ 4):

Խաչքարից պահպանվել է միայն կոթողի ներքնամասը` ուղղահայաց եզրագոտիների հատվածով, պատկերաքանդակով և արձանագրությամբ: Նախապես այն պատված է եղել սվաղի հաստ շերտով, որի անվարժ հեռացման հետևանքով քանդակներն ու արձանագրությունը բավականին վնասվել են: Խաչքարի բուն հորինվածքի մասին կարելի է դատել միայն եզրագոտիների մնացորդներով, որոնք պատկերում են Արցախի 12-13-րդ դդ. խաչքարերում լայն տարածում գտած մեանդրային շղթա, որի ելուստներն ավարտվում են նռան պտուղներով: Ընդ-որում, պահպանված քանդակահատվածում նռները տեղադրված են այնպես, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե պատկերաքանդակում ներկայացված անձինք գտնվում են պտուղներով ծանրաբեռնված նռնեների հովանու ներքո: Այս քանդակները մոտ զուգահեռներ ունեն Բռիեղցի վանքի խաչքարերի հետ, որոնց նույնպես բնորոշ է նռան պտուղների տեղադրումը հորինվածքի համարյա բոլոր մասերում, այն դեպքում, երբ դասական խաչքարային հորինվածքում նռները՝ խաղողի ողկույզների նման, զբաղեցնում են հորինվածքի վերնանկյունները:

Նռան պտուղների պատկերումը լայնորեն տարածված էր խաչքարային արվեստում: Ներկայացման հաճախախականությամբ այս մոտիվը կարող է զիջել միայն խաղողի ողկույզներին: Ինչպես ցուցում է մանրամասն քննությունը, նռան պտուղները խաչքարային հորինվածքում մի դեպքում խաղողի նման կապվում են գինի-արյան ժողովրդական և քրիստոնեական խորհրդաբանության հետ: Մի այլ դեպքում դրանք ներկայացնում են արտաքինի՝ («դառը կեղև») և ներքինի («քաղցր հատիկներ») անհամապատասխանության քրիստոնեական ընկալումը, երրորդ դեպքում դրանք կարող էին ուղղակի խորհրդանշել այգային-դրախտային միջավայրը, ընկալումներ, որոնք լիովին համահունչ են խաչքարային հորինվածքի փրկագործական իմաստաբանությանը (Պետրոսյան 2008, էջ 349, 352):

Պատկերաքանդակը ներկայացնում է գահավորակներին բազմած երկու տղամարդկանց, որոնց գինի է մատռվակում նրանց առջև կանգնած պատանին: Բոլոր երեք կերպարների զգեստն (ծնկներից ներքև ավարտվող լայն չուխա, զարդարուն եզրակապերով լայն գոտի) ու գլխարկները (կոնաձև հենք, գնդաձև ելուստներ և հենքի սուր եզրերից  մինչև ուսերն իջնող «հյուսքեր») ներկայացնում են տղամարդկային հագուստի` 12-13-րդ դդ. ամենատարածված տիպը, որը հարմար էր հատկապես ձիավարության համար և ռազմի դաշտում: Մանկական հագուստի սկզբունքային նույնականությունը մեծահասակների հագուստին նման հորինվածքներում ցուցում է այս հանդերձային համալիրի սկզբունքային վարկային-նշանային դերը: Գինու մատռվակումն ու ըմպումը (պատանին աջ ձեռքում բռնել է գինու սափորը, բազմած տղամարդիկ մի-մի գավաթներ ունեն) նման հանդիսավոր-ծիսականացված տեսարաններում, ինչպես կարելի է փաստել մանրամասն պատկերագրական և իմաստաբանական քննությամբ, խարսխվում է այն հիմնարար ընկալման վրա, որը գինու ծիսականացված ըմպումը համարում էր աստվածային էությանը հաղորդակցվելու և դրանով անմահություն ձեռք բերելու կատարյալ միջոց: Մյուս կողմից, մեծահասակների բազմած դիրքը և պատանու տեղադրումը հորինվածքի կենտրոնում հիմք են տալիս ենթադրելու, որ գործ ունենք այսպես կոչվող «ընտանեկան դիմանկարի» հետ` տարածված մի թեմա Արցախի խաչքարային քանդակում, որի հիմնական նպատակն էր ներկայացնել հանգուցյալներին ընտանեկան գուրգուրանքի մթնոլորտում (Պետրոսյան, Երանյան 2022, 41-42):

Խաչքարային արձանագրությունը, թեև բավականին խաթարված վիճակում է, սակայն հնարավոր է վերականգնել: Այն հայտնում է. «Թիւն :ՈԾԴ: (1205). զԳ/ործողս եւ Ան/այսերս յ[իշե]ց[ե]ք յաղա[ւթս]»: Ինչպես տեսանք, Ամարասի 1091 թ. խաչքարում խաչքարագործ վարպետն իրեն կոչում է կազմող: Հրապուրիչ է ենթադրել, թե այստեղ էլ գործ ունենք վարպետի «գործող» կոչման հետ: Սակայն արձանագրության կառուցվածքն ավելի հավանական է դարձնում ի դեմս Գործողի և Անայսերի տեսնել այն անձանց անունները, ում նվիրված է խաչքարը և որոնք ներկայացված են պատկերաքանդակում: