Կարմիր եկեղեցին (Մելիք Փաշայանների դամբարանը)

Պատմական ակնարկ  

19-րդ դարի հետազոտողներն այստեղ վավերացրել են մի հուշարձանախումբ՝ բաղկացած եկեղեցուց, նրան կից երեք գետնափոր դամբարաններից և ընդարձակ գերեզմանոցից (Բարխուդարեանց 1895, 106-108): «Մատուռների, ինչպես և եկեղեցու մեջ կան գերեզմաններ, որոնց տապանաքարերը ահագին միապաղաղ քառանկյունի սև քարեր են, առանց մի որևէ գրության կամ քանդակի» (Լալայան 1897, 49): «Գյուղի արևելյան կողմում․ փոքրիկ բլրակի վրա խիտառխիտ շիրիմներ են, ուր կա քառախորան, սագաշեն մի եկեղեցի, որոնցից երեքը հողի տակ են, իսկ մեկը կիսով չափ բարձր է հողի մակերևույթից և ինչ-որ բանով նման է  ակլդամայի (գերեզմանատեղի)։ Ընդ որում սրանցում բազմաթիվ գերեզմաններ են, որոնց թվում Մելիք Փաշայի և Սահակ Եպիսկոպոսի շիրիմները» (Ջալալեանց 1858, 514)։

Նշվածներից այսօր պահպանված են միայն եկեղեցին և գերեզմանատունը։

Ըստ եկեղեցու մուտքի ճակատակալ քարի վրա արված արձանագրության՝ այն կառուցվել է 1621 թվականին․ «Թվ[ին] ։ՌՀ։․ Դաւիթ եպիսկոպոս․ յիշատակ է եկեղեցի վանքս, որ լինի սա դամբարան եւ շիրիմ մերոց նախնեաց» (ԴՀՎ 5, 160)։

2022 թվականին եկեղեցու տարածքում իրականացվել են պեղումներ, որոնց գլխավոր նպատակը եղել է մատուռ-դամբարանների հայտնաբերումը։ Սակայն դրանք չեն հայտնաբերվել։

Պեղումների արդյունքում ի հայտ են եկել տարբեր ժամանակաշրջանի պատկանող խաչքարերի բեկորներ  (նկ․ 2, 3), արձանագիր քարեր, եկեղեցու պատերի մեջ ագուցված տապանաքարեր (նկ․ 4), եկեղեցու տարբեր մասերում արված թաղումներ։

Եկեղեցին հարուստ է խաչքարերով, որոնց մի մասը պահպանվել է առ այսօր, մի մասի վերաբերյալ էլ տեղեկությունները պատմական աղբյուրներից են։

Խորանի հյուսիսային կողմում մի գեղաքանդակ խաչքարի վրա արձանագրված է․ «Թվ[ին] ։ՌԻԵ։ (1576) ի հայրապետութի․ տ[է]ր Յ[ով]հ[անի]սի առ[ա]ջն[որ]դութի Մէլիք Փաշին։/ Յանուն Աստուծոյ ես Սահակ եպիսկոպոս կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն եղբաւր իմոյ Ղազարին․աղաւթս յիշեցէք» (ԴՎՀ 1982,160, նկ․6), խորանի հարավային մասում արձանագիր խաչքար․«Թվ[ին] ։ՌԼԵ։ (1586) ի հա[յրա]պ[ետութի] Տ[է]ր Դավթ[ի], առ[ա]ջնորդ[ութի] Մելիք Փաշի։ Պ[ե]տ[րո]ս էպ[իսկոպո]ս» (ԴՀՎ 1982, 160, նկ․7)։

Մատուռի մեջ մի գեղաքանդակ խաչքարի վրա արձանագրված էր․ «Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ, ես Մէլիք Աւան կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հաւր իմոյ Մելիք Պապին, մաւրն իմոյ Խոնդի խաթունին․ ով որ յիշէք ի տէր յիշեսջիք առ Աստուած․ թվ[ին] ։ՌԺԵ։ ին (1566) » (ԴՀՎ 1982, 161)։ Այս և արձանագիր մի քանի խաչքարեր չեն պահպանվել։ Հատուկ նշելի են 12-13-րդ դարերի խաչքարերը՝ հանգուցյալներին ներկայացնող հարուստ պատկերաքանդակներով (նկ. 2, 3):

Եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանատունը՝ հին և նոր տապանաքարերով։