Եկեղեցի

Հարարի սբ․ Ստեփանոս եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան) Հարար գյուղում, որը Խաչգետիկ և Աղավնատուն գյուղերի հետ մտնում է Աղավնատուն գյուղական համայնքի մեջ: Հարար գյուղը գտնվում է Հակարի գետի ձախ կողմում, 1180-1280 մետր բարձրության վրա  (Կարապետյան 1999, 179): Պատմական ակնարկ Հարար գյուղի մասին գրավոր վկայություններ ունենք սկսած 17-րդ դարից: Գյուղը հիշատակվում է տեղում ստեղծված ձեռագիր մատյանների հիշատակարաններում, որտեղ որպես ձեռագրերի ստեղծման վայր նշվում է գյուղի սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին: Հարարի մասին հաջորդ հիշատակումները վերաբերում են 19-րդ դարին: Ըստ այդմ՝ գյուղի բնակչության մեծ մասը հայեր էին: Գյուղը զգալի տուժել է 1905 թվականի հայ-թաթարական բախումների ժամանակ և հատկապես 1918 թվականին: Սկսած 1930-ական թվականներից գյուղն արդեն հայաթափվել էր և տեղում բնակություն էին հաստատել թրքախոս քրդերը և ադրբեջանցիները (Կարապետյան 1999, 179-180): Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Գյուղի սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին գտնվում է գյուղի արևելյան ծայրում, թեք լեռնալանջին, այն կիսավեր է (նկ. 1):

Հոռեկավանք (Գլխովանք)

Տեղադրություն Հոռեկավանքը գտնվում է Արցախի Մարտակերտի շրջանում, Թալիշ գյուղից 3,9 կմ արևմուտք, լեռան հյուսիսային անտառապատ լանջին, ծովի մակերևույթից 1103 մ բարձրության վրա։ Այժմ օկուպացված է Արդբեջանի կողմից: Պատմական ակնարկ Վանքի  հիմնադրման մասին գրավոր տեղեկություն է պահպանվել Մովսես Դասխուրանցու (Կաղանկատվացու) «Պատմություն Աղվանից աշխարհի» գրքում։ Ըստ այդ պատմության Աղվանից եկեղեցու հիմնադիր Եղիշա առաքյալի նահատակության վայրում տարիներ անց հրաշքով հայտնվում են նրա մասունքները։ Ուռեկան գյուղի Ստեփանոս քահանան փախցնում է սրբի գլուխը, բերում է իր հայրենի գյուղն ու ամփոփում այստեղ։ Հետագայում այստեղ են բերվում սրբի մնացած մասունքերն էլ, որոնք հետո տեղափոխվում և ամփոփվում են Ներսմիհրի միաբանությունում (Կաղանակատուացի 1983, 11-12), որն այսօր ավելի հայտնի է «Եղիշա առաքյալի վանք» անունով։ Կարելի է ենթադրել, որ սրբի գլուխն այդպես էլ մնում է Ուռեկան-Հոռեկում կառուցված մասունքարան-եկեղեցում, քանի որ ինչպես այս, այնպես էլ հետագայում այլ մասունքների ձեռքբերման և այստեղ ամփոփելու պատմություններում էլ այն կոչվում է Գլխո վանք (Կաղանակատուացի 1983, 208, 212, 218, 234, 237)։ Վանքի շուրջն են գտնվում պատմական Ուռեկան գյուղի ավերակները, որից էլ վանքը ստացել է իր երկրորդ անվանումը՝ Հոռեկավանք (նկ․ 1, 2)։ Համալիրից 60 մ հյուսիս-արևմուտք, գտնվում է Գյուլիստանի իշխաններ Մելիք-Բեգլարյանների ապարանքները, հյուսիս-արևելյան կողմում է գտնվում Մելիք-Բեգլարյանների տոհմական գերեզմանոցը (նկ․ 3, տե՛ս https://monumentwatch.org/hy/monument/%d5%b4%d5%a5%d5%ac%d5%ab%d6%84-%d5%a2%d5%a5%d5%a3%d5%ac%d5%a1%d6%80%d5%b5%d5%a1%d5%b6%d5%b6%d5%a5%d6%80-%d5%a1%d5%b4%d6%80%d5%b8%d6%81-%d5%a5%d5%be-%d5%a1%d5%ba%d5%a1%d6%80%d5%a1%d5%b6%d6%84/)։ Վանքը բաղկացած է եկեղեցուց, գավթից, զանգակատնից, արևմտյան կողմում գտնվող միաբանների սենյակներից և գերեզմանոցից (նկ․ 4)։ 19-րդ դարի վերջերին «Վանուցս արևմտեան կողմում դեռ կանգուն են միաբանից սենեակներն, որ շինուած են բոլորովին քարուկիր և թաղակապ: Բայց այժմ վանքումս չկայ ո՛չ վանահայր, ո՛չ միաբան և ո՛չ իսկ պահապան, վասն որոյ հետզհետէ քայքայուում է ամենայն ինչ» (Բարխուտարեանց 1902, 230): Եկեղեցի Վանքի ներկա եկեղեցին կառուցվել 1279 թվականին։ Մուտքի բարավորի շինարարական արձանագրությունը (նկ․ 5) հայտնում է․ «Ի քահանապետու|թե[ան] տ[է]ր Ստեփաննոսի զ|շինող եկեղեցոյս զտ[է]ր| Յոհաննէս յիշեցէք ի Ք[րիստո]ս նա|եւ զծնողս եւ զեղբարսն իւր|։ Թիւ ։ՉԻԸ։» (ԴՀՎ 5, 102)։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով թաղակապ շինություն է։ Կառուցվել է կոպտատաշ և անմշակ քարերով, կրաշաղախով։ Ներքուստ սվաղված է, հարավային և հյուսիսային պատերին ունի ընդհանուր 5 որմնախորշ, որից երեքը` խորանում։ Լուսավորությունը կատարվել է արևելքից և արևմուտքից, դեպի ներս լայնացող երկու լուսամուտներով։ Միակ մուտքը բացված է արևմուտքից։

Հերիկի սբ․ Գևորգ եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան) Հերիկ գյուղում: Միջին դարերում գյուղը հիշատակվում է Հայրի, Հէրի, Հէրիկ ձևերով և այն Տաթևի վանքին հարկատու գյուղերից էր (Յակոբեան 2009, 23-24):  Խորհրդային տարիներին այն կոչվում էր Ահմադլու: Գյուղը տեղակայված է Աղավնո գետի աջ ափին, նրա վերին հոսանքում (Կարապետյան 1999, 132): Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում (նկ. 1), այն միանավ, մեկ զույգ որմնասյուներով կազմվող կամարի վրա հենված թաղածածկ, արտաքուստ երկթեք տանիքով եկեղեցի է (նկ. 2, 3): Կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով: Միակ մուտքը հարավից է, ավանդատներ չունի (նկ. 4): Մկրտության ավազանը ներկառուցված է հյուսիսիային պատի մեջ։ Կառույցի պատերն ամրացվել են հին տապանաքարերով, հին տապանաքար է և մուտքի բարավորը, իսկ մուտքի աջ կողմում ագուցված է դեղից կրաքարից կերտված մի խաչքար (նկ. 5): Վերջինիս քիվին և քիվատակին փորագրված արձանագրությունն ու խաչերը միտումնավոր քերվել են 1980-ական թվականների վերջին: Ներկա դրությամբ կարելի է ընթերցել միայն քիվատակի մեկ տող արձանագրությունը, որը հայտնում է խաչքարի կերտման թվականը. «ԹՎ(ին) :ՋԿԶ: (1517)», իսկ 1960-ական թվականներին կարելի էր ընթերցել նաև «Ա[ստուա]ծ ողորմի․․․/» (ԴՀՎ 1982, 195)։ Վիճակը պատերազմից առաջ և հետո Գյուղում բնակություն հաստատած և հետագայում թրքացած քրդերը եկեղեցին օգտագործում էին որպես խոտանոց, հավելել էին նոր մուտք: Խորհրդային տարիներին եկեղեցին միտումնավոր ավերումների, արհեստական փոփոխությունների չի ենթարկվել, ջնջվել են միայն մուտքի բարավորի կողքը տեղադրված խաչքարի վրայի խաչերը և արձանագրությունները: Եկեղեցին չի տուժել նաև Արցախյան պատերազմների ժամանակ: 2020 թվականի դեկտեմբերին Քաշաթաղի շրջանի ադրբեջանական վերահսկողությանը անցնելուց հետո հուշարձանի տարածքում փոփոխություններ և ավերումներ դեռ փաստագրված չեն:

Թաղավարդի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին

Տեղադրությունը Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանի Թաղավարդ գյուղում (նկ․ 1)։ Գյուղի մի մասը՝ Բուն կամ Վերին Թաղավարդն, Արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո օկուպացվել է Արդբեջանի կողմից։ Գյուղի օկուպացված վերին թաղամասում գտնվում են Սուրբ Աստվածածին և Կարմիր կամ հին եկեղեցիները։ Գյուղի՝ Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի վերահսկողության ներքո գտնվող մասում գտնվում է Չուրհուշ եկեղեցին  (տե՛ս https://monumentwatch.org/hy/monitoring_watch/%d5%a9%d5%a1%d5%b2%d5%a1%d5%be%d5%a1%d6%80%d5%a4%d5%ab-%d5%b9%d5%b8%d6%82%d6%80%d5%b0%d5%b8%d6%82%d5%b7-%d5%a5%d5%af%d5%a5%d5%b2%d5%a5%d6%81%d5%ab-2/)։   Պատմական ակնարկ Չնայած Վարանդայի հովտի Թաղավարդ գյուղը հարուստ է պատմա-ճարտարապետական հուշարձաններով  (հաշվառված են քսանը), սբ․ Աստվածածին եկեղեցու մասին տեղեկությունները սակավ են։ 17-րդ դարից սկսած Թաղավարդը հայտնի է որպես գրչության կենտրոն։ 1650 թվականին այստեղ՝ «ի յերկիրս Վարանդա, ի գեաղս Թաղաւարդ» Սարգիս քահանայի խնդրանքով Կատարինա կույսն արտագրել, իսկ Գայանե կույսը նկարազարդել է այժմ Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության մատենադարանում 931 համարի տակ պահվող հայտնի Ավետարանը, իսկ 1717 թվականին անհայտ գրիչն ընդօրինակել է Առաքել Սյունեցու «Ադամգիրքը»  (Մինասյան 2015, 49, 50)։ Գյուղի և եկեղեցիների համառոտ նկարագրությունն  առաջինը տվել է Մ․ Բարխուդարյանցը  (Բարխուտարեանց 1895, 89): Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Եկեղեցին ուղղանկյուն հատակագծով միանավ բազիլիկ է, գլանաձև թաղը հենվում է չորս պատկից մույթերով կազմվող երկու կամարների վրա։ Կառուցված է կոպտատաշ կրաքարով և կրաշաղախով։ Տանիքը երկթեք է, խորհրդային տարիներին ծածկվել է երկաթյա թիթեղով։ Երկարությունը 17,70 մետր է, լայնությունը՝ 9 մետր (Բարխուտարեանց 1895, 89)։ Արևելյան կողմում ավարտվում է  կիսակլոր խորանով և նրան կից մեկական ավանդատներով (նկ․ 2)։ Խորանին մոտ՝ հյուսիսային պատի մեջ ներկառուցված է մկրտության ավազանը։ Բեմը խիստ բարձր է (Մկրտչյան 1985, 170), բեմառէջքը հարդարված է 16-17-րդ դարերի խաչքարերի բեկորներով (նկ․ 3)։ Արևելյան և հարավային պատերում բացվում են սրբատաշ եզրաքարերով հարդարված մեկական լուսամուտներ։ Եկեղեցու միակ մուտքը հարավից է (նկ․ 4), այն կամարակապ է, իրականացված սրբատաշ կրաքարով, զարդարված հատուկ այդ նպատալով կերտված խաչքարով և կրկնում է 17-րդ դարում մշակված դասական շքամուտքի ձևն ու հարդարանքը։ Մուտքի բարավորի վրա պահպանվել է ընդարձակ շինարարական արձանագրությունը (նկ․ 5)․ «Շինեցաւ եկեղեցիս յանուն Սրբոյ/ Ա[ստուա]ծածնին՝ արդեամբ եւ ծախիւք ազնիւ Բէ/րամ աղայի որդոյ պօլկովնիկ Մելիք Ջ/իւմշիտեան Շահնազարեանցի, յիշատ/ակ կենդանեաց եւ համայ[ն] նընջեցելոցն/ իւրեանց ի Քրիստոս ։1840։ թվ ։ՌՄՁԷ։ (1287)» (հմմտ․ Բարխուտարեանց 1895, 89, հետազոտողը նաև նկատել է, որ արաբական և հայատառ տարեթվերի միջև տարբերություն կա։ Կարծում ենք տասնավորը ոչ թե «Ժ» է, ինչպես համարել է Բարխուդարյանցը, այլ «Ձ»։ Տարբերությունն այս դեպքում կազմում է ընդամենը երկու տարի, որը կարող է ցուցել եկեղեցու կառուցման ժամանակամիջոցը)։  

Կատոսավանք

Տեղադրություն Կատոսավանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանում (այժմ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ), համանուն բնակավայրից 1 կմ հյուսիս, Հակարի գետի Հոչանց վտակի ափին (նկ․ 1)։ Այստեղ պահպանվել են բազիլիկ եկեղեցու և կցակառույցների, գերեզմանոցի, իսկ մի փոքր արևելք և ամրևմուտք միջնադարյան բնակատեղիների մնացորդներ։ Պատմական ակնարկ Կատոսավանքի մասին պատմական տեղեկություններ հայտնի չեն։ Կառույցի հավանական թվագրությունը, նկատի ունենլով ճարտարապետական-հորինվածքային լուծումները և տարածքում գտնվող խաչքարերի թվագրությունը, կարելի է համարել 9-11-րդ դարերը: Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Եկեղեցին կառուցված է տեղական կոպտատաշ բազալտով և կրաշաղախով։ Սրբատաշ քարեր օգտագործվել են կառույցի մուտքի, լուսամուտների եզրաքարերի,  որմնասյուների  և պատերի անկյունային հատվածներում (նկ․ 2)։ Կառույցը արևելյան կողմում ներգծված խորանով միանավ բազիլիկ է, արտաքին 16,70 x 6,90 մետր չափերով (Կարապետյան 1999, 157, նկ․ 3)։ Պատերի հաստությունը 1-ից 1,1 մետր է։ Արևելյան հատվածում՝ հյուսիսային և հարավային կողմերից կցված են մեծաչափ ավանդատներ, որոնց մուտքերը դրսից են և աղոթասրահի հետ չեն հաղորդակցվում։ Կիսագլան թաղն (այն ամբողջովին բացակայում է) հենվել է հյուսիսային և հարավային պատերին կցված զույգ որմնասյուների վրա բարձրացող կամարների վրա։ Եկեղեցին ունեցել է երեք մուտք՝ հյուսիսից, արևմուտքից և հարավից (վերջինս լավ է պահպանված, նկ. 4): Ունի պահպանված մեկ լուսամուտ հարավային պատի վրա: Կառույցի ավանդատները համեմատաբար վատ են պահպանված։ Վերջիններս նույնպես ունեցել են ներգծված խորաններ։ Եկեղեցու հարավային պատի վրա առկա հորիզոնական խորշերի շարքը հուշում է, որ կառույցը հարավից ունեցել է կից սրահ, փայտածածկ տանիքով (նկ. 5): Կառույցի շուրջը փռված է եղել համաժամանակյա գերեզմանատունը, որից պահպանվել են մի քանի վաղագույն ու ավելի ուշ շրջանների խաչքարեր և տապանաքարեր (նկ. 6)։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո Կատոսավանքի գործունեության ավարտից հետո այն հիմնականում տուժել է խորհրդային Ադրբեջանի կազմում եղած տարիներին։ Այս շրջանում են նաև վնասվել և վերացվել միջնադարյան գերեզմանոցի խաչքարերի մի մասը, այդ թվում Հայր Գրիգորի արձանագիր խաչքարը (Կարապետյան 1999, 157, նկ․ 7)։ Մատենագրական քննություն Հետազոտող Ս․ Կարապետյանն իր «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում» գրքում անդրադառնում է նաև Կատոսավանքին և 1567 թվականի ձեռագիր ավետարանի հիշատակարանում նշված Հակարու երկրի Գետուզ գյուղը նույնացնում է Կատոսի հետ (Կարապետյան 1999, 156)։

Շուշիի Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին (Կանաչ ժամ)

Տեղադրությունը Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին կամ Կանաչ ժամը գտնվում է Շուշի քաղաքում՝ սարահարթի բարձրադիր՝ արևմտյան հատվածում, որտեղից տեսանելի է քաղաքի ամբողջ համայնապատկերը: Այն դիտվում է քաղաքի գրեթե բոլոր բնակելի թաղամասերից և այս հատվածի ծավալային դոմինանտն է (նկ. 1): Պատմական ակնարկ Շուշիի պատմական` Վերին կամ Նոր թաղում գտնվող սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին սկզբնապես կառուցվել է Արցախի գյուղերից Շուշի տեղափոխված համայնականների կողմից, այդ պատճառով էլ այն կոչվել է նաև Ղարաբաղցոց եկեղեցի: Նախնական կառույցը եղել է փայտաշեն (հմմտ. Թաղիադեան 1847, 286), ներկա եկեղեցին և զանգակատունը կառուցվել են 1847 թվականին, որպես մի ամբողջական համալիր: Զանգակատան մուտքի վերնամասում, մուտքից աջ և ձախ երկու սրբատաշ` 1 և 2 թվերով համարակալված սալերի վրա պահպանվել է շինարարական արձանագրությունը. «Կառուցին ս[ուր]բ Յովհան/[նէս] Մկրտչի եկեղեցին/ [Շու]շա քաղաքացի պ[արոն] Յովհաննէսն/ և :1:/ Բաբայն Ստեփանեան/ Յովնանենց` ի յիշատակ/ հանգուցե[ա]լ եղ[բ]որ իւրե[ա]նց/ Մկրտչին, 1847 թվին/ :2:» (նկ. 2, 3): Եկեղեցին Կանաչ ժամ անունն ստացել է այն պատճառով, որ ժամանակին կառույցի գմբեթը եղել է կանաչ գույնի (Մկրտչյան 1985, 226): Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին ունի ձգված համաչափություններ և խաչաձև հատակագիծ՝ արևելյան կողմում արտաքուստ շեշտված շրջանաձև խորանով (նկ. 4): Հարավային և հյուսիսային խաչաթևերն անմիջապես կցված են խորանին, ինչն էլ պայմանավորել է աղոթասրահի երկմաս բաժանումը` ուղղանկյուն սրահ` խորանի առաջ և համարյա քառակուսի սրահ զանգակատան ու երկրորդ սրահի մեջև: Որպես առանձնահատկություն պետք է նշել այն, որ զանգակատունը եկեղեցու հետ կոնստրուկտիվ ամբողջականություն է կազմում: Եկեղեցու շքամուտքը արևմուտքից բացվոմ է զանգակատան մեջ, որտեղից էլ կարելիէ մտնել ընդարձակ աղոթասրահ: Զանգակատան և եկեղեցու աղոթասրահի հատակը երկու մետրի չափով բարձր են բակի մակարդակից, որի պատճառով կառուցվել են երկու կողմից լայն հենապատերով պարփակված՝ դեպի մուտք տանող տասը աստիճաններ, որոնք ընդգծում են դեպի աղոթասրահը տանող շքամուտքի հանդիսավորությունը (նկ. 5): Եկեղեցու աղոթասրահը որմնամույթերով բաժանված է երկու սրահի (նկ. 6)։ Առաջին սրահն ունի մոտավորապես քառակուսի հատակագիծ, որը ծածկվում է երդիկավոր գլխատներին հատուկ գոցվող թաղով, իսկ երկրորդ՝ ուղղանկյուն սրահը գմբեթածածկ է: Շրջանաձև հիմքով թմբուկը բարձրանում է սրբատաշ որմնամույթերի վրա հենված կամարների վրա: Անցումը գմբեթատակ քառակուսուց դեպի գմբեթ իրականացված է ինքնատիպ առագաստային լուծումով: Արևելյան ավանդատները կառուցված են ոչ թե խորանի երկու կողմերում, ինչպես հաճախ հանդիպում է, այլ խորանի տակ: Պետք է նշել, որ Գտչավանքի թաղածածկ դահլիճ տիպի եկեղեցում ևս ավանդատները գտնվում են բեմի տակ և մուտք ունեն աղոթասրահից: Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ և կոպտատաշ կաթնագույն կրաքարից՝ խնամքով իրականացված շարվածքով: Սրբատաշ քարերով են շարված առավել պատասխանատու հատվածները՝ պատերի անկյունները, քիվերը, պատուհանների և շքամուտքի կամարները, զանգակատան և եկեղեցու գմբեթները, շքասանդուղքները: Եկեղեցին ունի լուսառատ ինտերիեր, որն ապահովվում է խորանի երեք, եկեղեցու և զանգակատան պատերի մեջ բացված լայն, ութ պատուհանների հաշվին (նկ. 5): Եկեղեցու ծավալը ներդաշնակված է շրջակա կանաապատ միջավայրին և քաղաքաշինական տեսակետից կարևոր՝ կազմակերպող դեր է կատարում: Մատենագրական քննություն Խորհրդային շրջանում Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ ներկայացված է հիմնականում հայ հեղինակների մոտ (Հարությունյան 1992, Մկրտչյան 1985, 226-228, Саркисян 1996, Мкртчян, Давтян 1997): Ադրբեջանցի հետազոտողներն անդրադարձել են միայն քաղաքի բնակելի կառուցապատմանը և մահմեդական հուշարձաններին՝ անտեսելով հայկականները (Авалов 1977, Фатуллаев 1970): Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո Խորհրդային շրջանում, Կանաչ ժամը շրջապատվել էր առողջարանների, հանգստյան և բնակելի տների կառուցապատմամբ, իսկ եկեղեցին ադրբեջանցիները օգտագործում էին որպես հանքային ջրերի ըմպելասրահ։ Բեմի վրա տեղադրված էր երկաթե մեծ ջրավազան, որը լրիվ փակել, դահլիճից կտրել էր բեմը։ Ջրամբարից հաճախ թափվող հանքային ջրերը ողողում էին աղոթասրահը, այնտեղից պատը քայքայելով հոսում դեպի բակը։ Արևմտյան՝ զանգակատան հիմնական շքամուտքի աստիճանները քանդվել և նրանց փոխարեն հյուսիսային ճակատում նոր՝ հուշարձանին անհարիր աստիճաններ էին կառուցվել, որի պատճառով քանդվել էր կենտրոնական լուսամուտի գոգատակի պատը (նկ. 7)։ Արդյունքում հուշարձանը խիստ տուժել էր։ 1995 թվականին՝ Շուշիի ազատագրումից հետո, Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու նորոգման աշխատանքների ժամանակ վերականգնվել են եկեղեցու գմբեթները, շքամուտքը, ամբողջացվել է ներքնատեսքը: 2020 թվականի պատերազմից անմիջապես հետո Կանաչ ժամը պայթեցվել է: Վնասված են գմբերթն ու զանգակատունը (նկ. 8): Այսօր ադրբեջանցիները անհիմն հերքելով եկեղեցու հայկական պատկանելությունը և «չընդունելով» նախկինում կատարված վերանորոգումները, ձեռնամուխ են եղել կառույցը՝ որպես ռուսական եկեղեցի «վերափոխելու» աշխատանքներին:

Եկեղեցի Մարխաթուն

Տեղադրություն Մարխաթուն եկեղեցին (նկ․ 1) գտնվում է Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղից 1,5-2 կիլոմետր դեպի հյուսիս-արևելք` Լուսավորչի և Մարխաթուն սարերի միջակա փեշերին փռված մի անտառապատ բացատում։ 2020 թվականին սանձազերծված պատերազմի հետևանքով Մեծ Թաղեր գյուղը գտնվում է ադրբեջանական օկուպացիայի տակ։ Պատմական ակնարկ Եկեղեցու կառուցման մասին պատմական վկայություններ չեն պահպանվել։ Մարխաթուն անունը ստուգաբանվում է որպես Մայր խաթուն՝ այսինքն Մայր տիրուհի և թերևս Աստվածամոր տեղական անվանումներից է (Աբրահամյան 2009, 33): Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Միանավ ուղղանկյուն հատակագծով, արևելյան կիսաշրջան խորանով սրահ է (նկ․ 2, չափերը` 8,8 մետր երկարություն, 5 մետր լայնություն, 5,5 մետր բարձրություն)` կառուցված տեղական անմշակ քարով և կրաշաղախով: Ներքուստ թաղակապ է, արտաքուստ ունի երկլանջ տանիք։ Թաղը հենվում է պատկից կամարներով ստեղծված պահունակի վրա: Մուտքը արևմուտքից է, քանդված են հենասյուների սրբատաշ քարերը (նկ․ 3) ։ Երկու լուսամուտները բացվում են արևելյան և արևմտյան կողմերից (նկ․ 4, 5)։ Խորանի` սրահին ուղղված կամարը շարված է եղել սրբատաշ սալերով, որից մի փոքր հատվածն է պահպանվել (նկ․ 6)։ Ըստ վիմագրի, եկեղեցին կառուցվել է «թվ․ ։ՌԾԲ:»` 1603 թվականին (Բարխուտարեանց 1895, 57)։ Եկեղեցու խաչքարերից պահպանվել են երկուսը, որից մեկը (չափերը` 0,64×0,34 մետր), գտնվում է եկեղեցու ներսում (նկ․ 7), մյուսը (նկ․ 8) տեղափոխվել և տեղադրվել է Մեծ Թաղերի գյուղամիջյան Ամենափրկիչ եկեղեցում։ Եկեղեցու շրջակայքում՝ հիմնականում արևելյան և հյուսիս- արևելյան մասում, պահպանվել է հին գերեզմանոցը ՝ բազմաթիվ տապանաքարերով։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո Եկեղեցին գտնվում էր անմխիթար վիճակում։ Արցախյան երկրորդ պատերազմի ռազմագործողությունների ժամանակ չի տուժել, հետպատերազմյան վիճակի մասին տեղեկություններ չկան։

Թեժ եկեղեցին

Տեղադրություն Գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանում, Տող գյուղի թիկունքին գտնվող Տողասարի գագաթին, Քթիշ բերդի տարածքում (նկ․ 1)։ 2020 թվականի պատերազմի հետևանքով Հադրութի շրջանը օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից:   Պատմական ակնարկ Քթիշ բերդի մասին տեղեկություններ են հաղորդում  պատմիչներ Մովսես Կաղանկատվացին և Թովմա Արծրունին։ Դրանք կապված են 9–րդ դարում հարավային Արցախում կազմակերպված հակաարաբական պայքարի հետ, որը ղեկավարում էր Դիզակի իշխան Եսայի Աբու Մուսեն։ 853 թվականին արաբական զորքը Բուղա զորավարի գլխավորությամբ պաշարում է Քթիշ ամրոցը, որտեղ ամրացել էր գավառի բնակչությունը․ «․․․ գրեթե ոչ մի տեղ, աշխարհի չորս կողմերում ոչ մի թագավորի մոտ չէր երևացել այդպիսի ահավոր տեսքով  ու սպառազինությամբ զորք՝ սաստիկ որոտումով և ճայթյունով, զենքերի փայլատակումով և ինչով այն ժամանակ զինվել, զարդարվել ու հանդերձավորվել էր արաբացոց զորքը։  ․․․ Եվ երբ զորքի ամբողջ  բազմությունը, ավելի քան 200 հազար, հավաքվեցին միևնույն տեղում, կազմեցին մարտադաշտեր, միմյանց ձայնեցին հարձակվել թշնամու վրա։ Եվ ահա Ապումուսեն, որ ճանաչվում էր երիցի որդի, ելավ նրանց դեմ պատերազմի, մտավ նրանց հետ մրցահանդեսի մեջ։ Դարձան իբրև երկաթի մի մեծ բլուր կամ ադամանդյա վեմ և իրար շուրջ խառնվելով՝ կպան միմյանց, ինչպես մեկ մարդ։ ․․․ Թշնամին կրեց մեծամեծ հարվածներ, ինչպես քամուց հարդն է քշվում, կամ ծուխը՝ մրրկից․․․» (Արծրունի 1978, 196)։ Շուրջ մեկ տարի շարունակ տևեց այս պայքարը և 28 ճակատամարտերում Աբու Մուսեն հաղթանակ տարավ Բուղայի նկատմամբ։ Թեժ եկեղեցու (նկ․ 2, 3) կառուցման պատմությունն էլ  ավանդությունը կապում է այս իրադարձությունների հետ։ Հայկական զորքերից կրած պարտություններից գազազած Բուղան հրամայում է ավերել բերդի ստորոտին գտնվող Գտչավանքի սրբարանները։ Այդ ժամանակ Եսայի իշխանը պատվիրում է իր որմնադիրներին, որ լեռան ծերպին, Գտչավանքի հանդեպ, թշնամու հայացքի ներքո, յոթ օրվա ընթացքում կառուցեն նոր եկեղեցի և քանի որ սրբավայրի կառուցումն ընթացել է ճակատամարտի թեժ պահերին, ապա այդ իսկ պատճառով էլ այն ստացել Թեժ անվանումը (Մկրտչյան 1985, 91)։ Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Եկեղեցին ուղղանկյուն հատակագծով միանավ դահլիճ է` արևելյան կիսաշրջան խորանով և զույգ պատրհաններով: Ունի 7,50 մետր երկարություն, 4,50 մետր  լայնություն, 3 մետր բարձրություն։ Եղել է թաղածածկ և երկթեք տանիքով: Կառուցված է անտաշ քարով և կրաշաղախով: Ունի երկու մուտք, որոնք բացվում են  արևմտյան (նկ․ 4, 5) և հարավային (նկ․ 6) կողմերից, երկու փոքր լուսամուտ՝ արևմտյան (նկ․ 7) և արևելյան կողմերում։ Եկեղեցու ներսում կային սպիտակ շերտաքարերից պատրաստված հինգ փոքր արձանագիր խաչքարեր՝ «Խաչս Նազազին», «Խաչս Մրհապետին»  «Խաչս Շահումին»,         «Խաչս Ղազարայ», «Խաչս Եղուայ» արձանգրություններով (Բարխուտարեանց 1895, 55), որոնք եկեղեցու թաղի փլման հետևանքով հավանաբար մնացել են քարերի տակ։ Մ․ Բարխուդարյանը նշում է, որ հարավային մուտքի բարավորի վրա քանդակված է Ս․ Աստվածածինը մանկան հետ և  «մի աղերսարկու վեղարավոր վարդապետի պատկեր», իսկ արևմտյան մուտքի բարավորի վրա պատկերված են «երկու աղոթավոր վարդապետի պատկերներ և մի խաչ» (Բարխուտարեանց, 1895, 56), սակայն նշվածները փլուզումների հետևանքով այժմ տեղում չեն։ Եկեղեցուց արևելք պահպանվել են տապանաքարեր, որոնցից մեկի վրա Մ․ Բարխուդարյանը կարդացել  է. «թվին ։ՉԶ։ (1257) այս է տապան Մովսես վարդապետին» (Բարխուտարեանց 1895, 56)։ Տապանաքարի վրա պատկերված է եղել երկգլուխ օձագավազան և այն բռնած ձեռքի թաթ։ Ամփոփելով այս տվյալները, կարելի է հավանական համարել, որ եկեղեցու նախնական կառույցը թերևս չի պահպանվել, տեղում 13-րդ դարում կառուցվել է ներկա սրահը, որը 17-18-րդ դարերում նույնպես փոփոխությունների ենթարկվել (մուտքերի շրջանակները, արևելյան լուսամուտի շրջանակը, խաչքարերը պատկանում են այդ ժամանակին):   Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո Եկեղեցուց պահպանվել են պատերը, ամբողջությամբ փլուզված է թաղը (նկ․ 8) և արևելյան պատի կենտրոնական հատվածը (նկ․ 9)։ Արցախյան երրորդ պատերազմի ռազմական գործողությունների ընթացքում եկեղեցին չի տուժել, հետպատերազմյան վիճակի մասին տեղեկություններ չկան։

Միրիկի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան) Միրիկ գյուղում: Գյուղը գտնվում է Աղավնագետին աջ կողմից միախառնվող Միրիկ գետի մոտ՝ ծովի մակերույթից 1440-1520 մետր բարձրության վրա (Կարապետյան 1999, 134):   Պատմական ակնարկ Գյուղի մասին պատմական տվյալները բավականին սուղ են: Գյուղը սովորաբար հիշատակվել է Մերիկ անվամբ, իսկ խորհրդային տարիներին այն հիշատակվում է որպես Միրիկ (Կարապետյան 1999, 134): Գյուղի Միրիկ անունը վկայված է նաև եկեղեցու կառուցողական արձանագրության մեջ (տես ստորև): Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է գյուղի հյուսիսային եզրին՝ գյուղին իր դիրքով իշխող ժայռազանգվածի վրա (նկ. 1): Շինարարական արձանագրության համաձայն՝ կառուցվել է 1682 թվականին: Ծավալա-տարածական հորինվածքով  եռանավ բազիլիկ տաճար է (նկ. 2): Եկեղեցու պատերը կանոնավոր կոպտատաշ քարից են, իսկ խաչաձև սյուները, անկյունաքարերը՝ սրբատաշ: Պատերի մեջ ագուցված են տարբեր դարաշրջանների տապանաքարեր, խաչքարերի բեկորներ, քանդակազարդ քարեր (նկ. 3-9): Դրանք ինչպես ամբողջական են, այնպես էլ բեկորատված: Եկեղեցու շքամուտքը` կերտված սրբատաշ սալերով և շքեղ քանդակազարդ պսակով, գտնվում է հարավային կողմում (նկ. 10): Մուտքի բարավորին է գտնվում եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը (նկ. 11), այն փոքր-ինչ վնասված է և ունեցել է տարընթերցումներ: Ներկայացնում ենք արձանագրությունը`Ս. Կարապետյանի ընթերցմամբ և Ա. Հակոբյանի շտկումներով. «Ես` պ(ա)ր(ո)ն Հ(ախ)ն(ա)զարս, շին(ե)ցի ս(ուր)բ Ա(ստուա)ծած(ի)ն եկ(ե)ղ(ե)ց(ի)ս յիշ(ա)տ(ա)կ ինձ եւ իմ ծն(ո)ղ(ա)ցն. հայրն իմ պ(ա)ր(ո)ն (Սար)գսին, եղբ(այ)րն իմ Հ(ա)յկ(ա)զն յ(ի)շ(ե)ցէք ի Ք(րիստո)ս: Ես Ն(ա)ջարգ(ու)լս` տաւն(ու)տ(է)ր, վեր(ա)կ(ա)ցի ս(ուր)բ եկեղեց(ոյ)ս տ(ուա)ք :Ե: թ(ու)ման յիշ(ա)տ(ա)կ ինձ եւ իմ ծն(ո)ղ(ա)ցն: Մենք Միր(ի)կի ժ(ողո)վ(ու)րդս տուինք ս(ուր)բ եկ(ե)ղ(ե)ց(ւ)ոյս :Ե: թ(ու)մ(ա)ն` յիշ(ա)տ(ա)կ մեզ եւ մեր ծն(ո)ղ(ա)ցն ի թվին :ՌՃԼ: մէկն» (1682) (Կարապետյան, 1999, 134-135, Հակոբյան 2009, 31-33):

Հակակուի սբ․ Աստվածածին եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Հակակու գյուղում: Խորհրդային տարիներին գյուղը մտնում էր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Հադրութի շրջանի մեջ: 2020 թվականի պատերազմի հետևանքով Հակակու գյուղը, ինչպես և ամբողջ Հադրութի շրջանը օկուպացված են Ադրբեջանի կողմից: Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում (նկ. 1): Ծավալա-տարածական հորինվածքով եռանավ բազիլիկ է՝ 13,40X9,60 մետր չափի ուղղանկյուն հատակագծով (նկ. 2):  

Զորախաչ եկեղեցին

Տեղադրություն Զորախաչի եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանում (այժմ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ), Բերձորից 52 կիլոմետր հյուսիս, Հակարի գետի Շալվա վտակի ձախակողմյան հատվածում, Արախիշ գյուղի տարածքում (նկ․ 1)։ Այստեղ պահպանվել են եկեղեցին, միջնադարյան գյուղատեղու և գերեզմանոցի հետքերը: Հուշարձանի մասին մատենագրական տեղեկություններ չկան: Դատելով եկեղեցու ճարտարապետակաան լուծումներից, պատերի մեջ ագուցված տապանաքարերից (նկ․ 2), եկեղեցին 17-18-րդ դարերի կառույց է:

Մեծ Թաղեր գյուղի սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղում: Խորհրդային տարիներին գյուղը մտնում էր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Հադրութի շրջանի մեջ: 2020 թվականի պատերազմի հետևանքով Մեծ Թաղեր գյուղը, ինչպես և ամբողջ Հադրութի շրջանը օկուպացված են Ադրբեջանի կողմից: Գյուղը գտնվում է Արաքսի վտակ Իշխանագետի ձախ ափին՝ շրջապատված անտառապատ լեռներով, ձորերով: Գյուղը ծովի մակերևույթից 1200 մետր բարձրության վրա է:   Պատմական ակնարկ Ինչպես հաղորդում է Շահեն Մկրտչյանը, հնում գյուղը կոչվում էր Կաժ, քանի որ գյուղը հիմնադրել էր Դանիել Կաժեցին: Գյուղը հիշատակվել է մի շարք անուններով՝ Թաղեր, Նոր Թաղլար, Մեծ Թաղլար: Գյուղի անունը կապվում է նրա մի քանի թաղամասերից բաղկացած լինելու հետ (Մկրտչյան, 1985, 102): Մեծ Թաղեր գյուղից են հայտնի դերասան Վաղարշ Վաղարշյանը, Խորհրդային Միության ավիացիայի մարշալ Արմենակ Խանփերյանցը և այլ անձինք: Գյուղում գյուղատնտեսությունից բացի զարգացած էր արհեստագործությունը: 19-րդ դարում գյուղում ակտիվորեն զբաղվել են մետաքսաթելի արտադրությամբ: Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում (նկ. 1): Այն խոշոր միանավ բազիլիկ եկեղեցի է (նկ. 2)` կառուցված 1846 թվականին: Թաղն ու թաղակիր կամարները, գմբեթարդն ընդգծված սլաքաձև են, ինչը հատուկ ուղղահայաց ձգվածություն է հաղորդում աղոթասրահին: Իսկ պատկից կամարները, շքամուտքը, պատրհաններն ու մկրտության ավազանը կանոնավոր կիսաշրջան ավարտ ունեն: Եկեղեցին առանձնանում է նաև ընդգծված լայն աղոթասրահով, որը ծածկված է 13 մետր լայնությամբ միաթռիչք թաղով (նկ. 3): Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է կոպտատաշ քարերով, իսկ շքամուտքը, լուսամուտները, թաղակիր կամարները շարված են սրբատաշ քարով: Միակ մուտքը հյուսիսային կողմից է, ինչը պայմանավորված էր եկեղեցու տեղադրությամբ և շրջապատի խիտ կառուցապատմամբ: Այստեղ բարավորի վրա էլ գտնվում է շինարարական արձանագրությունը (նկ. 4):

Վակունիսի եկեղեցին

Տեղադրություն Վակունիս գյուղը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանում, Բերձորից 46 կմ հյուսիս, Հակարի գետի Շալվա վտակի ափին։ Գյուղի կենտրոնական հատվածում է գտնվում 17-րդ դարի եկեղեցին (նկ․ 1, 2)։

Արախիշի եկեղեցին

Տեղադրությունը Արախիշի եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանում (այժմ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ), Բերձորից 50 կիլոմետր հյուսիս, Հակարի գետի Շալվա վտակի ձախակողմյան հատվածում, համանուն գյուղից 1,5 կիլոմետր հարավ (նկ․ 1)։ Այստեղ պահպանվել են միջնադարյան գյուղատեղու, եկեղեցու և նրանից հարավ և արևմուտք տարածվող ընդարձալ գերեզմանոցի հետքերը: Հուշարձանի մասին մատենագրական տեղեկություններ չկան: Դատելով եկեղեցու ճարտարապետակաան առանձնահատկություններից, վաղ խաչքարերից, 12-16-րդ դարերի տապանաքարերից (մի քանիսն արձանագիր և թվակիր), բնակավայրը գոյատևել է ողջ միջնադարի ընթացքում:   Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Եկեղեցին (նկ․ 2) կառուցված է տեղական անմշակ քարով, կրաշաղախով, ներսից սվաղապատ է։ Այն միանավ թաղածածակ սրահ է` ընգծված պայտաձև աբսիդով (նկ․ 3):

Հադրութի սբ․ Հարություն եկեղեցին

Տեղադրությունը Սուրբ Հարություն եկեղեցին  (նկ․ 1)  գտնվում է Հադրութ քաղաքի հարավ-արևմտյան հատվածում։ Պատմական ակնարկ Հադրութի մասին առաջին գրավոր հիշատակությունը վերաբերվում է 1428 թվականին։ Այդ թվականին պատմական Վայոց ձորի կենտրոն Եղեգիս գյուղաքաղաքի մոտ գտնվող Ճգնավորի քար անապատում ընդօրինակվել է մի ձեռագիր Ավետարան, որի գրիչ Եղիան իրեն համարում է « աշխարհաւ յԱղվանից, և տեղաւ Դիզակեցի, և գեղա հադրութեցի»  (Մկրտչյան 1987, 3)։ 1887 թվականին Հադրութ գյուղի երկդասյա վարժարանի տեսուչ Ի․ Դավիդբեկովը նշում է, որ բուն «Հադրութ գյուղում կա երկու եկեղեցի՝ մեկը գյուղի ստորին մասում, դեպի արևելք գտնվող հին գերեզմանոցում, որին տեղի բնակիչները անվանում էին Կռապաշտի գերեզման, որից պահպանվել են միայն պատերի մի մասը առանց կառուցման ժամանակագրությունը փաստող որևէ հիշատակության և մյուսը` գյուղի կենտրոնում բավականին գեղեցիկ տեսք ունեցող եկեղեցին»  (Давидбеков 1888, 153)։ Առաջին հիշատակված եկեղեցուց և գերեզմանոցից ներկայումս հետքեր չեն մնացել։ Երկրորդ` Սուրբ Հարություն եկեղեցին գտնվում է ներկայիս Հադրութ քաղաքի հին տներով շրջապատված թաղամասում։

Հանդաբերդի վանքը

Տեղադրությունը: Համալիրը գտնվում է Արցախի Վերին Խաչեն գավառում  (Արցախի հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջան, այժմ` Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո), Լևոնագետի աջ ափի երկարությամբ ձգվող անտառապատ լեռնաբազկի մի գոգավորության բարձրադիր ափի եզրին, ընդարձակ բացատի հարավարևելյան կողմում, Հանդաբերդ ամրոցից մոտ մեկ կիլոմետր հյուսիս-արևելք մոտ, որը տարածքի ընդարձակ ամենահզոր ամրոցն է: Ամրոցը եկեղեցական որևէ կառույց չունի, և հավանական է, որ վանքը նախ և առաջ սպասարկել է բերդի բնակիչների պահանջմունքները։ Գործունեությունը: Համալիրի շինությունների հիմնական մասը, ըստ շինարարական արձանագրության, 1276 թվականին կառուցել է Դավիթ վարդապետը` տեղում գոյություն ունեցող ավելի հին եկեղեցու շուրջ (նկ. 1)։ 13-րդ դարի երկրորդ կեսում, մոնղոլական դաժան տիրապետության պայմաններում, վանական համալիրների հիմնադրումն ավելի հաճախ ձեռնարկվում էր հենց հոգևորականների կողմից` նրանց միջոցներով և նույնիսկ ֆիզիկական ջանքերով։ Այդ պատճառով էլ ճարտարապետական լուծումներն ու հարդարանքն անհամեմատ ավելի համեստ են: Այդ պարզ ու անպաճույճ կառույցները մի կողմից աներկբա վկայությունն են քաղաքական և տնտեսամշակութային անկման։ Մյուս կողմից էլ` դրանք յուրօրինակ մի շտեմարան են պարզելու, թե մշակույթն ինչպես էր արձագանքում և փորձում հարմարվել նոր ծանր պայմաններին` պահպանելով ազգային ինքնության հիմնական նվաճումները։ Հանդաբերդի վանքի գործունեության ամենածաղկուն փուլը վերաբերում է 13-14-րդ դարերին, մի ժամանակաշրջան, երբ հայ հանրությունն ու մշակույթը փորձում էին պահպանել հին ավանդույթները` բայց և համակերպվել ռազմաքաղաքական աննախադեպ վայրիվերումների արտառոց իրավիճակին։ 13-րդ դարի առաջին երեսնամյակը Զաքարյանների ազատագրական առաքելության հետևանքով դինամիկ զարգացող քաղաքական հարաբերություններով, տնտեսությամբ և մշակույթով երանելի մի դարաշրջան է, որի ստեղծագործ շունչը մշակութային կյանքում զգացվում էր մինչև դարի կեսերը կամ մի քիչ էլ ավելի: 13-րդ դարի երկրորդ կեսը` ընդհուպ մինչև դարի վերջը, քաղաքական առումով միանգամայն այլ շրջան էր` դաժան օտար տիրապետություն, որի ժամանակ հիմնական միտումը դառնում են մաքառումն ու գոյատևումը, բարեկեցության միակ ձևը` նվաճողին ռազմական ծառայություն մատուցելը: Հանուն հայրենի երկրամասի կռվել հզորների համար և զոհվել հեռուներում` այսպիսի ճակատագիր էր վիճակված 13-րդ դարի Արևելյան Հայաստանի համարյա բոլոր իշխանական տների արի ներկայացուցիչներին։ Հեծյալ ռազմիկը ժամանակի շունչն էր, հայրենի կալվածքի անխախտության և եկեղեցու շենության գրավականը։  Մոնղոլները ոչ միայն նվաճեցին, թալանեցին ու ավերեցին երկիրը, իրականացրին զանգվածային կոտորածներ, այլև ստիպեցին նվաճված երկրների ռազմական ուժին` մասնակցել իրենց հետագա նվաճումներին։ Սա տեղական իշխանների համար տանելի մի տարբերակ էր, քանի որ մոնղոլներն այս դեպքում հրաժարվում էին ենթարկյալ իշխանական տիրույթների հետագա ավերումներից, բավարարվելով միայն հարկահանությամբ։ Ինչպես պարզվում է աղբյուրների մանրամասն քննությամբ, Վերին Խաչենի Դոփյան իշխանական տունը, որի ենթակայությամբ գտնվում էր Հանդաբերդի վանքը, նման կենսաձևի ամենահայտնի հետնորդներից էր: Նման իրավիճակում մշակույթի գերխնդիրը դառնում է` փոփոխվող պայմաններին հարմարվելով հանդերձ` հայ ինքնության պահպանությունը, մի առաքելություն, որ լավագույն կերպով դիտելի է և Հանդաբերդի վանքում։ Ճարտարապետական քննություն: Վանքր տարածքը նախօրոք ենթարկվել է ինժեներական մշակման. ստեղծվել են հարավ-արևելքից դեպի հյուսիս-արևմուտք իջնող դարավանդ-հարթակներ, որոնց վրա էլ իրականացվել է կառուցապատումը։ Վանական համալիրն իր կազմում ներառում է կառույցների երկու խումբ (նկ. 2), որոնցից հիմնականը բաղկացած է գլխավոր եկեղեցուց, նրան կից երկու մատուռներից, ժամատուն-գավթից ու վերջինիս հյուսիսից կցված մատուռից, արևմուտքից կցված զանգակատնից, տապանաբակից (նկ. 3):

Ավետարանոցի սբ. Աստվածածին եկեղեցին

Տեղադրությունը Եկեղեցին գտնվում է Ասկերանի շրջանի Ավետարանոց գյուղի կենտրոնում, ցածրադիր տեղանքում։ Պատմական ակնարկ Համաձայն դռան ճակատակալ քարի վրայի արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է ՌՃ (1651) թվականին (Բարխուտարեանց 1895, 75)։ Շահեն Մկրտչյանը նշում է, որ եկեղեցին ունեցել է բազմաթիվ ավետարաններ, խաչեր և այլ մասունքներ՝ ՌՃՀ (1671), ՌՃԺ (1661), ՌՃԹ (1650), ՌՃԸ (1659) թվակիր արձանագրություններով (Մկրտչյան 1985, 178)։ Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ և սրբատաշ քարերով (նկ. 1): Եռանավ, թաղածածկ այս եկեղեցին, ինչպես նշում է Վ. Հարությունյանը, խոշորագույններից է իր տիպի մեջ (արտաքին չափերը՝ 15,3×27,3 մետր) և բացարձակ չափերով զիջում է միայն Տաթևի մեծ անապատի եկեղեցուն (նկ. 2)։ Ընդարձակ աղոթասրահի չորս մույթերը կրում են միմյանց զուգահեռ երեք թաղերը, որոնք ամփոփված են երկլանջ կտուրի տակ։ Կենտրոնական թաղում թողնված երդիկը պսակված է եղել փոքրաչափ ռոտոնդայով, որը չի պահպանվել։ Ավագ խորանի երկու կողմերում ավանդատների վերևում առկա են «օթյակներ», որոնք Նորագավթի Սբ. Գևորգ եկեղեցու նմանությամբ, իրենց կամարակապ երկու բացվածքներով ուղղված են աղոթասրահի կողմը, սակայն աստիճանավոր մուտք ունեն բեմից (Հարությունյան 1992, 401)։ Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և պատերազմից հետո Պատերազմից առաջ եկեղեցին ամբողջությամբ կանգուն էր, բացակայում էր միայն երկթեք տանիքի վրայի ռոտոնդան։ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Ավետարանոց գյուղի տարածքում թեժ մարտեր են եղել։ Ինչպես ցույց է տալիս մեր գորրծընկերների՝ Caucasus Heritage (cornell.edu),  տրամադրած լուսանկարը, եկեղեցին 2021 թվականի հուլիսի 20-ի դրությամբ չի տուժել (նկ․ 3)։ Մատենագրական քննություն Եկեղեցու մասին առաջին գրավոր տեղեկությունները հաղորդում է 19-րդ դարի վերջերին Մակար եպիս. Բարխուդարյանցից (Բարխուտարեանց 1895, 75), ում վկայությունները եկեղեցու թվակիր արձանագրության մասին շատ արժեքավոր են։ Հուշարձանին նվիրված հետազոտություններն ու տեղեկությունները համեստ են։ Եկեղեցու ճարտարապետական կերպի մասին տեղեկություններ են ներկայացված Վ. Հարությունյանի (Հարությունյան 1992, 401), իսկ պատմական որոշ փաստեր՝ Շ. Մկրտչյանի (Մկրտչյան 1985, 177-178) աշխատություններում:   Գրականություն Բարխուտարեանց 1895 – Բարխուտարեանց Մ․, Արցախ, Բագու: Հարությունյան 1992 – Հարությունյան Վ., Հայկական ճարտարապետության պատմություն, Երևան, «Լույս» հրատարակչություն: Մկրտչյան 1985 – Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, «Հայաստան» հրատարակչություն:

Հոչանցի սբ. Ստեփանոս եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Քաշաթաղի շրջանի Հոչանց գյուղի կենտրոնում՝ բարձունքի վրա։ Պատմական ակնարկ Քաշաթաղի գավառի առավել հայտնի ու պատմական հարուստ անցյալով նշանավոր գյուղերից է Հոչանցը։ Գյուղի առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք Ստ. Օրբելյանի կազմած Աղահեճ գավառի գյուղերի ցուցակում՝ Հունչաք ձևով (Օրբելեան 1912, 372)։ Գյուղը հիշատակվում է նաև 17-րդ դարի սկզբներին երբ Տաթևի անապատից հեռացած երկու եպիսկոպոսներ նրա մերձակայքում հիմնում են Հոչանց անապատը (Դաւրիժեցի 1896, 260) և 17-րդ դարի վերջին, երբ Կարբի գյուղի հայերն այդ գյուղի մոտ ընդհարվել էին վրանաբնակ քրդերի հետ (Զաքարեայ 1870, 9): Եկեղեցու մասին առաջին տեղեկությունը 19-րդ դարի վերջից է, հայաթափ գյուղի լքված եկեղեցին քրդերն օգտագործում էին որպես անասնակերի պահեստ (ԱՀ 1898, 50): Դեռևս անցած դարի 60-ական թվականներին եկեղեցու արևմտյան պատի մեջ պահպանվում էր մի սալաքար հետևյալ արձանագրությամբ. «Յանուն այ. ես Հէկազ/ սրանոցին հայրէնի/իքն`:Դ։ բաժին/. Ա։ իմ էր` ետ/վի վախմ Ըստ/եփանոս … (ԴՀՎ 5, 194): Արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ եկեղեցին կոչվում է սուրբ Ստեփանոս: Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Եկեղեցու կառուցման ժամանակի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Դատելով նրա ճարտարապետական տիպից, այն հավանաբար կառուցվել է 17-րդ դարի երկրորդ կեսին (նկ. 1)։ Այն միանավ, թաղածածկ հորինվածքով, անմշակ քարով և կրաշաղախով կառուցված շինություն է։ Ունի ավագ խորան, հարավից բացված միակ մուտք, չորս ճակատներից բացված մեկական՝ դեպի ներս լայնացող լուսամուտ և հյուսիսային պատի մեջ մկրտության ավազան, պատերի մեջ ագուցված է մի քանի խաչքար։ Արտաքին չափերն են՝ 13,40*8,15 մետր։ Խորհրդային վերջին տասնամյակներին եկեղեցու շենքը գյուղի համար ծառայում էր որպես հացի փուռ, այդ նպատակով եկեղեցու առանձին հատվածներ ձևափոխվել են, հարավից և արևմուտքից նրան կցվել են այլ շինություններ (Կարապետյան 1999, 164) (նկ. 2, 3)։

Մկնատամի խաչ վանքը

Տեղադրություն Վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան) Տանձուտ և Մոշաթաղ գյուղերի միջնամասում՝ Աղավնագետի Սթունիս վտակի ձախ ափին՝ ժայռե բլրակի վրա (նկ. 1):   Պատմական ակնարկ Վանքի մասին պատմական տեղեկությունները բացակայում են: Վանքի անվանումը կապված է մկնատամ (մաշկի սնկային հիվանդություն) հիվանդության բուժման հետ (Կարապետյան 1999, 138): Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Եկեղեցին կառուցված է կապտավուն բազալտի սրբատաշ քարերով և կրաշաղախով: Այն միանավ թաղածածկ փոքրիկ կառույց է (նկ. 2), արևմտյան միակ մուտքով և արևմտյան ու արևելյան լուսամուտներով: Տանիքը պատած է կիսաբոլորակ երիզ ունեցող ծածկասալերով: Մուտքի շրջանակն ու արևմտյան լուսամուտի պսակը քանդակազարդ են (նկ. 3): Եկեղեցու պատերը զուրկ են արձանագրություններից: Կառուցման տեխնիկան, քանդակները հավանական են դարձնում 12-13-րդ դարերով թվագրելը:

Հակի սբ. Մինաս եկեղեցին

Տեղադրություն Եկեղեցին գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան) Հակ (Մինքենդ) գյուղում: Գյուղը գտնվում է Աղավնագետի ձախ կողմում, ծովի մակերույթից 1720-1800 մետր բարձրության վրա (Կարապետյան 1999, 128):   Պատմական ակնարկ Գյուղն առաջին անգամ հիշատակվում է 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի մոտ՝ որպես պատմական Սյունիքի հյուսիս-արևելյան մասում գտնվող և պատմական Արցախին սահմանակից Աղահեճք գավառի գյուղ, որը հարկատու էր Տաթևի վանքին (Հակոբյան, 1960, 209): Այն վանքին վճարում էր 15 միավոր հարկ (Օրբէլեան 1910, 516): Գյուղի Մինքենդ (թուրք. բառացի` հազար գյուղ)  անվանման ժողովրդական ստուգաբանությունն այն կապում է մի ավանդության հետ, ըստ որի այն Լենկ Թեմուրի արշավանքի ժամանակ ավերված 1000-րդ բնակավայրն էր (Ղանալանյան 1969, 172): Գյուղը հայաբնակ է եղել մինչև 18-րդ դարի սկզբները, հետագայում հայաթափվել է: Տեղում հաստատվել են քրդեր: Միայն 1841 թվականին գյուղում կրկին հայ բնակչություն է վերադարձել, երբ գյուղում հաստատվել են Խնձորեսկ գյուղից տեղափոխված հայերը, որոնք բնակվում էին առանձին թաղամասում: Հայ բնակչությունը զգալի տուժել է 1905 թվականի հայ-թաթարական բախումների ժամանակ, իսկ 1918 թվականին վերջնականապես գյուղը հայաթափվել է: Խորհրդային տարիներին գյուղի բնակչությունը թրքացած քրդերն էին (Կարապետյան 1999, 129-130): Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Սուրբ Մինաս եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում (նկ. 1, 2):