Վանք

Երից մանկանց վանքը

Տեղադրությունը Երից մանկանց վանքը գտնվում է Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) Հանրապետության Մարտակերտի շրջանում՝ պատմական Ջրաբերդից 5,0 կմ հեռավորության վրա՝ կուսական անտառներով ծածկված Մռավի լեռնաշղթայի հարավահայաց բազուկներից մեկի լանջին՝ Թրղի գետակի ձախափնյա հրվանդանի վրա: Վանական համալիրից վեր՝ նրան շատ մոտ է գտնվում գրեթե անմարդաբնակ Խոտորաշեն (Խոխոմաշեն) անունով գյուղը: Վանքի ներքևում՝ Ջրաբերդն է։ Համալիրը շրջապատված է բարձրաբերձ լեռներով, ճանապարհը դեպի վանք անցնում է բավական խիտ անտառածածկ տարածքով՝ փոքր-ինչ դժվարանցանելի դարձնելով այն (նկ. 1): Պատմական ակնարկ Պատմական աղբյուրներից պարզ է դառնում, որ Երից մանկանց վանական համալիրը կառուցվել է նպատակ հետապնդելով խաթարել Աղվանից կաթողիկոսության համախմբվածությունը, որը կետրոնացած էր Գանձասարի վանքի շուրջ: Վանքի եկեղեցու կառուցման մասին հայտնում է հարավային մուտքի ճակատակալի արձանագրությունը. «Ի։ ՌՃԽ։ թվիս, ի ժամանակս շահ Սուլ/էյմանին մեծի արքային պարսից/ ես Սիմեօն շնորհիւն Ա[ստուծո]յ կ[ա]թ[ո]ղ[ի]կոս Աղուանից շինեցի զեկեղեցիս ընդ/ հարազատ եղբարբ իմով Իգնատիոսի վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տին, որ եմք որդիք Սարգիս քահանայ[ի]ն/ Մեծշինեցոյ: Յաղօթս յիշեցէք/՝ որդիք Նոր Սիօնի, ի մտանելն/ եւ յելանելն դրանս տ[է]րունի. ամէն» (ԴՀՎ 5, 96-97): Արձանագրությունից պարզ է դառնում, որ համալիրի կառուցումը հովանավորություն է ստացել պարսից շահի կողմից և 1691 թվականին կառուցել են Ջրաբերդ գավառի Մեծ Շեն գյուղի Սարգիս քահանայի որդի Սիմեոնը (Աղվանից հակաթոռ կաթողիկոս․ գահակալել է մինչև 1705 թվականը) և նրա եղբայրը՝ վարդապետ Իգնատիոսը (նկ․ 2): Եկեղեցու հյուսիսային պատի արևելյան մույթի վրա պահպանված եռատող արձանագրությունն էլ` «Շինօղ եւ վարպետ եկեղեցւոյս ուստա/ Սարգիսն յիշեցէք ի Ք[րիստո]ս», հաղորդում է, որ ճարտարապետը Սարգիսն է (ԴՀՎ 5, 97)։ Սիմեոնը կառուցել է եկեղեցին ու սկիզբ դրել այն կատաղի վեճերին ու հակառակության, որ շարունակվել է իր հաջորդ՝ Ներսես կաթողիկոսի օրոք (Կարապետյան 1985, 229)։ Սիմեոնի և Գանձասարի Երեմիա կաթողիկոսի (1676-1700 թթ․) միջև ծագած անհաշտ պայքարը հարթելու միտումով հանդես է եկել էջմիածնի Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը (1691-1705 թթ․)։ Ինքնակոչ Սիմեոն կաթողիկոսը պարտավորվել է, որ իր տոհմից այլևս ոչ ոք չպետք է կաթողիկոս դառնա։ Սակայն 1705 թվականին, հակառակ Սիմեոնի խոստման ու ստորագրության, նրան հաջորդած՝ իր ազգական Ներսեսը (գահակալել է մինչև 1736 թվականը) ավելի սրել է հակամարտությունը Գանձասարի Աղվանից կաթողիկոս Եսայի Հասան Ջալալյանցի հետ: Երկու տարի անց՝ 1707 թվականին, դարձյալ երկու կաթողիկոսները կանչվել են էջմիածին և Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ալեքսանդր Ա Ջուղայեցին (1706-1714 թթ․), հանգամանորեն քննելով հարցը, նզովել է Ներսեսին և օրինական կաթողիկոս հայտարարել Եսայուն (Լեո 1973, 116)։ Սակայն Եսայի կաթողիկոսր, ճիշտ ըմբռնելով ձգձգվող թշնամությունից հայոց ընդհանուր գործին հասցվող վնասները, հաշտվել է Ներսեսի հետ, որից հետո Երից մանկանց վանքում կաթողիկոս է հռչակվել Ներսեսի քրոջ որդի Իսրայելը (1728-1763 թթ.), այնուհետև՝ Սիմեոնի եղբորորդի՝ Սիմեոն փոքր կաթողիկոսը, որը ևս Խոտորաշենցի էր և գահակալել է մինչև 1819 թվականը (Րաֆֆի 1964, 229)։ Առավել հին թվակիր խաչքարերի առկայությունր վանքի պատերի մեջ եկեղեցու կառուցումից առաջ տեղում գերեզմանոցի, գուցե և եկեղեցու կամ մատուռի գոյության ապացույց է (Կարապետյան 1985, 230)։ Հյուսիսարևելյան ավանդատան հյուսիսային պատի խորշի մեջ տեղադրված խաչքարի վրա կա հետևյալ արձանագրությունը․ «Թ[վ] ։ՌԻ։ (1571 թ.). Մ[եժ]լ[ու]մ»։ Փոքր եկեղեցու հարավարևելյան ավանդատան հարավային խորշի մեջ կարդում ենք «Ս[ուր]բ խաչս Շ[ա]հ/ու/մին/, Մելքո[ւ]մին/: Թվ. ։ՌԿԻԹ։ (1620 թ.)» (ԴՀՎ 5, 98)։ Հայտնի է նաև, որ 1854 թվականին վանքն արդեն չուներ ոչ մի կալվածք և համարյա ամայի էր (Լեո 1985, 126)։ Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Երից մանկանց վանքը բաղկացած է եկեղեցուց, սեղանատնից, աշխարհիկ շենքերից, որոնցից մեկը, որ պաշտպանված է անկյունային կլոր աշտարակով, հավանաբար վեհարանն է (Հարությունյան 1992, 398) ու գերեզմանոցից (նկ. 3): Տարածքը հարավարևմտյան և հյուսիսարևմտյան կողմերից շրջապատված է պարսպապատերով, որոնց հիմքերն են պահպանվել։ Հարավարևմտյան կողմից համալիրին սահմանակից է Թրղի գետակի խոր ձորը։ Համալիրում կենտրոնական դիրք ունի եկեղեցին. սեղանատունը տեղադրված է եկեղեցուց հյուսիս-արևելք մոտ 15,0 մետր հեռավորությամբ, իսկ վեհարանը համարյա կից է եկեղեցու հարավարևելյան անկյանը, ցածրադիր տեղում, այնպես, որ դրա հողածածկ կտուրը կազմում է եկեղեցու հարավակողմյան բակի շարունակությունը դեպի ձորեզր:

Բերդաձորի սբ․ Գրիգոր կամ Կարմիր վանքը

Տեղադրությունը Բերդաձորի սբ․ Գրիգոր կամ Կարմիր վանքը գտնվում է Մարտակերտի շրջանում, Վաղուհաս գյուղից 3- 3,5 կիլոմետր հարավ-արևմուտք, Վաղուհաս գետի ձախ ափին, Լաբան կոչված վայրում (նկ 1, 2)։

Պտկեսբերքի սբ․ Գևորգ վանքը

Տեղադրությունը Պտկեսբերքի սբ․ Գևորգ կամ Պտկի սբ․ Գևորգ վանքը գտնվում է Արցախի Ասկերանի շրջանի Խաչեն (Սեյդիշեն) գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևելք՝ Ուլուբաբ (Ուլուպապ) գյուղատեղիի հարևանությամբ։ Կառույցը գտնվում է համանուն կամ Գևորգասար լեռան գագաթին՝ Ասկերանի և Մարտակերտի շրջանների սահմանագլխին, ներկայիս սահմանագծից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա (նկ․ 1)։ Պատմական ակնարկ Պտկեսբերքի սբ․ Գևորգ վանքի մասին պատմական տեղեկությունները սակավ են։ Չնայած վանքի տարածքում կամ պատերի մեջ առկա են վաղ խաչքարեր և տապանաքարեր, այնուամենայնիվ, համալիրն իր ճարտարապետական հորինվածքով և հիմնական արձանագրությունների քննությամբ թվագրվում է 17-18-րդ դարերով (նկ․ 2)։ Պատմական տեղեկությունները լրացնում են նաև մի քանի ամփոփ արձանագրություններն ու արձանագրությունների հատվածները։ Այս տեսանկյունից հետաքրքիր է եկեղեցու կառուցող կամ վերակառուցող համարվող Հովսեփ վարդապետի 1698 թվականի արձանագրությունը հարավային ավանդատան առաստաղին. «Օվսէփ վարդպ[ե]տ ։ՌՃԽԷ։» (ԴՀՎ 5, 137)։ Արձանագրությունն արված է ծեփի վրա, սև ներկով։ Հովսեփ վարդապետի անունը գրված է նաև հարավային սյունը և պատը միացնող կամարի վրա։ Մյուս 12-տողանի արձանագրությունը փորագրված է  հարավային սյան վրա։ 1757  թվականի արձանագրությունը վերաբերում է Ղուկաս վարդապետի կողմից ջրաղացի կառուցմանը և այն վանքին նվիրաբերելուն (ԴՀՎ 5, 138, նկ․ 3)։ Ղուկաս վարդապետի մյուս արձանագրությունը փորագրված է ավերակ սեղանատան մուտքի ստորին եզրաքարի վրա (ԴՀՎ 5, 139)։ «Արարատ» ամսագրի 1896 թվականի համարում՝ «Համառոտ տեղեկագիր Արցախի թեմի վանքերի» հոդվածում Պտկի սբ․ Գևորգը ներկայացված է Գանձակի (Ելիզավետպոլի) նահանգի Շուշիի գավառի վանքերի շարքում։ Հոդվածում նշվում է, որ վանքը 1892 թվականի տվյալներով չունի վանահայր և ունի կալվածք 300 դեսյատին (մեկ դեսյատինը հավասար է 1.09254 հեկտարի) անտառ ու վարելահող, ինչպես նաև վանքին է պատկանում Գանձասարի Քարագլխի մոտ Աշմանա կոչվող կալվածքը 776 դեսյատին տարածքով։ Նշվում է նաև, որ վանքը ունենում է տարեկան միջինում 110 ռուբլի 35 կոպեկ եկամուտ և նույնքան էլ ծախսեր (Խ․ Վ․ 1896, 44)։ Վանքի գործունեության ժամանակահատվածում գրվել են նաև ձեռագրեր, որոնցից մեզ հայտնի է մեկը (Աճառյան 1924, 22)։ Վանքը Ելիզավետպոլի նահանգի 1904 թվականի քարտեզում նշված է “Պոդկասապերկ” անվամբ, ռազմական քարտեզներում կրում է “Բերդկասապետ” անունը Կասապատը հավանաբար Ուլուբաբ գյուղի նախկին անունն է (ԼՂՀ Հուշարձանների տեղեկատվական շտեմարան): Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Պտկեսբերքի սբ․ Գևորգ վանքը բաղկացած է կանգուն եկեղեցուց և գավիթի, սեղանատան, պարսպապատի, կից շինությունների ավերակներից։ Շրջակայքում և պատերի մեջ առկա են արձանագիր և առանց արձանագրության խաչքարեր, տապանաքարեր և այլ բեկորներ։ Եկեղեցին ունի քառակուսի կտրվածքով զույգ մույթերով գմբեթավոր հորինվածք։ Այն  կառուցված է տեղի կոպտատաշ բազալտից, իսկ մուտքերի, պատուհանների եզրաշարերը, սյուներն ու կամարաշարերը, պատերի խորշերը, կառույցի անկյունային հատվածները, քիվերը սրբատաշ քարերով են շարված և ունեն ոճավորումներ (նկ․ 4)։ Կառույցն արտաքինից 13․70 x 10․40 մետր չափերի ուղղանկյուն է։ Աղոթասրահը գրեթե քառակուսի է, որի չափերն են 8․29 x  8․02 մետր (նկ․ 5)։ Եկեղեցին ունի վեց պատուհան (երեքը արևելյան կողմում, մեկական պատուհան էլ մյուս կողմերում) և երկու մուտք։ Գլխավոր մուտքը արևմտյան կողմում է՝ կամարձև, վերևում սրացող ոճավորումով։ Շարված է սրբատաշ քարով։ Երկրորդ մուտքը հարավային կողմում է, որը հետագայում փակվել է։ Կառույցի ծածկը իրենց վրա են կրում զույգ մույթերը, որոնք կամարներով կապված են բեմապատի և հանդիպակաց պատերի որմնասյուների հետ։

Մեսիս վանքը

Տեղադրությունը Վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Մարտակերտի շրջանում՝ Հաթերք գյուղից մոտ 8 կմ հյուսիս-արևելք, Թրղի գետի աջ կողմով ձգվող անտառապատ լեռնաշղթայի բարձրադիր մասում (Կարապետյան 1986, 86): Պատմական ակնարկ Վանքի մասին ստույգ տեղեկությունները բացակայում են։ Վանքի պատերին և տարածքում կան մի շարք արձանագրություններ, սակայն, դրանց թերի պահպանված լինելու պատճառով՝ տեղեկատվությունն ամբողջական չէ: Հստակ չի ստուգաբանվում նաև վանքի անվանումը: Մակար Բարխուդարյանցը հիշատակում է վանքը Մասիս կամ Մսիս անվամբ, ինչը ժողովրդական անվանումն է (Բարխուտարեանց 1895, 202): Հաթերքցիներն այն կոչում են Մեսիս: Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Հուշարձանախումբը կազմված է եկեղեցուց, գավթից, երկհարկ մատուռից, ինչպես նաև պարսպապատերից, որոնց կից պահպանվել են սենյակների ավերակներ (նկ. 1):  Համալիրի պատերի մեջ տեսանելի են որպես շինաքար օգտագործված վաղ խաչքարեր և խաչաքանդակ սալեր. երևույթ, որ հատկապես տարածված էր 13-րդ դարում։ Եկեղեցին միանավ թաղածածկ շինություն է, ունի երկու մուտք՝ արևմուտքից, որ բացվում է գավթի մեջ և հյուսիսից, որ բացվում է դեպի մատուռը (նկ. 2): Եկեղեցու խորանը կտրվածքում թեթևակի կորություն ունի, ավանդատներ չունի (նկ. 3): Միակ լուսամուտը արևելյան ճակատին է (նկ. 4): Եկեղեցին ամբողջությամբ կառուցված է անտաշ ու կոպտատաշ քարերով, կրաշաղախով (նկ. 5): Համալիրի կառուցման ամենահավանական ժամանակը 12-13-րդ դարերն են։ Ներսից եղել է ծեփված՝ հետքերը երևում են ավագ խորանի հատվածում: Արևմտյան մուտքի բարավորը կազմել են սրբատաշ մի քանի քարերով, որոնց վրա փորագրված է եղել չորս տողանոց շինարարական արձանագրությունը: Ցավոք պահպանված հատվածներից կարելի է միայն դատել, որ այն վերաբերում է եկեղեցու կառուցմանը (Կարապետյան 1986, 87):

Դադիվանք. Սուրբ Դադիի և նրա գերեզմանի մասին

Դադիվանքի ներկա կառույցները 12-րդ դարից վաղ չեն: Այս վանքի պատմությունն ըստ էության Վերին Խաչենի իշխանական տան և նրա հոգևոր գործունեության մասին պատմություն է: Դադիվանքում իրականացված պեղումները երևան են բերել մի հին գերզմանական կառույցի (որի մանր, անկանոն քարերով կառուցված շրջանաձև դամբանափոսն իր կառուցվածքով մինչքրիստոնեական թաղման խուց է հիշեցնում) և նրա վրա ստեղծված մատուռի մնացորդները: 13-րդ դարի  վերջին փորձ է արվել մեծ եկեղեցի կառուցել`մատուռը ներառելով բեմի տակ: Սակայն ինչ-ինչ պատճառներով այն ավարտին չի հասցվել: Նախքան 12-րդ դարի կեսերը, այս մատուռին կից հարավային կողմում կառուցվել է դեպի արևելք ուղղված, ուղղանկյուն խորանով միանավ եկեղեցի, որին  արևմուտքից հարել է ուղղանկյուն սրահ-գավիթը։ Դադիվանքի Կաթողիկե եկեղեցին, որ համաձայն արձանագրության կառուցվել է 1214 թվականին, իր հյուսիս-արևմտյան անկյունով նույնպես կցված է միանավ եկեղեցուն (նկ. 1): Սուրբ Դադիի մասին Սուրբ Դադիի և Դադիվանքի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը պահպանվել է 10-րդ դարում կազմված Մովսես Դասխուրանցու «Պատմություն Աղվանից» աշխատության մեջ` 9-րդ դարի դեպքերի կապակցությամբ. «Զայս Վարազ Տրդատ եւ զորդի իւր Ստեփաննոս Ներսեհ ի Փիլիպեան` ազգակիցն իւրեանց սպան ի միում ժամու ի խորաձորն, որ կոչի Դադոյի վանք» (Կաղանկատուացի 1983, 340): Մատենագրական հաջորդ տեղեկությունը հաղորդում է Մխիթար Գոշը (12-րդ դարի վերջ)։  1145 թվականին Գանձակի համար մղվող կռիվներում Չոլի ամիրայի Արցախ կատարած ասպատակությունները նկարագրելիս,  վերջինս նշում է, որ ավերվել է և Դադուի վանքը․ «զառաքելադիր ուխտ սրբութեանն, որ կոչի Դադուի վանք» (Կաղանկատուացի 1983, 353): Թե ինչու է վանքը առաքելադիր և ով է Դադուն, Մխիթար Գոշը ոչինչ չի հայտնում: Միայն կարելի է ենթադրել, որ վանքի առաքելական ծագումն արդեն հայտնի մի բան էր: Սրան էլ հավելենք, որ հեղինակը նույն տեղում հայտնում է, որ չնայած Չոլին մեկ տարի առաջ ավերել և գրավել է Արցախի ամրությունները, բայց ստիպված է եղել նորից արշավել «ի կողմն Խաչինոյ, Տանձեաց եւ Ադախայ, քանզի յառաջնում նուագին ոչ մնացին ընդ ձեռամբ նորա դղեակք այնոքիկ, զորս էառն, այլ սակաւ ինչ, մնացեալքն յազատացն անտի, որք էին ղողեալք յանտառս մայրեաց, առին դարձեալ զբերդ-ամրոցսն իւրեանց եւ դարձեալ ապստամբութեամբ վարէին ընդ տաճկացն» (Կաղանկատուացի 1983, 353): Մոտավորապես այս ժամանակներին է վերաբերում (1140-ական թվականների սկիզբ) Խաչենի ավագ իշխան Հասան Վախթանգյանի ազատագրական պայքարի սկիզբը, որի մասին նա հայտնում է Դադիվանքում 1182 թվականին իր կողմից կանգնեցրած խաչքարի արձանագրության մեջ. «Ես Հասան որդի Վախտանգա, տէր Հաթերքո և Հանդաբերդոյ, Խաչինաբերդո և Հաւախաղացին կացի յաւագութեան ամս :Խ: Շատ պատերազմաւ եւ յաղթեցի թշնամեաց իմոց աւգնականութեամբն Աստուծոյ: Եւ եղեն ինձ :Զ: որդի, զբերդերս և զգաւառս ետու նոցայ և եկի ի վանքս մաւտ յիմ եղբայրս Գրիգորէս և եղէ կրաւնաւոր: Եւ բերի զխաչաքարս յԱզուա, շատ աշխատութեամբ և բազում հնարիւք եւ կանգնեցի սուրբ նշան հոգոյ իմո յիշատակ: Արդ, վասն ձեր հոգոյդ, որք ընթեռնոյք՝ զիս յաղաւթս յիշեցէք, ։ՈԼԱ։ (1182) թուիս» (ԴՀՎ 5, 198)։ Ինչպես տեսնում ենք այս արձանագրության մեջ վանքը հիշատակվում է առանց անվան հստակեցման։ Հետագա տեղեկությունները վերաբերում են 12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի առաջին կեսին, երբ հայ իշխանական տները հայ-վրացական միացյալ զորքերի աջակցությամբ ազատագրում են իրենց կալվածքները սելջուկյան տիրակալներից: Ազատագրական այս պայքարն ընկալվում էր որպես սրբազան պատերազմ, արագ հզորացող իշխանական տները իրենց պայքարում տեղական սրբերը փոխարինում են համահայկական կամ ընդհանուր քրիստոնեական սրբերով (Պետրոսյան  2017, 236-237)։ Զաքարյանները ազատագրական պայքարի հիմնական սուրբ են դարձնում սուրբ Սարգսին (հատկապես նկատի ուենալավ նրա զորական կերպարը, հիշենք նաև, որ Սարգիս էր կոչվում և նրանց հայրը), Հասան-Ջալալյանները` Ստեփանոս նախավկային, ապա Հովհաննես Մկրտչին: Վերին Խաչենի կամ Հաթերքի տերեըը վերանորոգում են  Դադոյի կամ Դադեի կերպարը՝ հիմքում ունենալով նրա անվան նմանությունը սուրբ Թադե-Թադեոսին և թերևս տեղական ինչ-ինչ ավանդազրույցներ: Ուշագրավ է, որ վանքի Կաթողիկե եկեղեցու պատին 1224 թվականին փորագրված արձանագրության մեջ Վերին Խաչենի և Ծարի իշխան, Հասանի և Դոփի որդի Գրիգորը վանքն անվանում է Դադի գերեզման. «Անուամբն Ա[ստուծո]յ՝ ես՝ Գրիգոր, որդի Հասանա, որ մեծ յուսով տուի ի Դադի գերեզմանս :Դ: տուն շինակ[ան] վ[աս]ն հոգո իմո, յառաջնորդութ[եա]ն տ[եառ]ն Գրիգորիսի. եւ սոքա տուին ինձ զտաւն սրբոյն Գրիգորի զամենայն եկեղեցիքս» (ԴՀՎ 5, 201, նկ. 2)։ 13-րդ դարերի կեսերին Միքայել Ասորու ժամանակագրության թարգմանութան մեջ Վարդան Արևելցին ներմուծում է մի հատված, համաձայն որի «Թադէոս, մի յեւթանասնիցն, որ գնաց հրամանաւ Թադէի՝ ի Մեծն Հայք, և ի կողմանս հիւսիսոյ և լուեալ զմահն Աբգարու և դարձաւ և եմուտ ի Փոքր Սիւնիք և կրօնաւորեալ անդէն ծածկաբար վախճանեցաւ և տեղին շինեցաւ վանք և յանուն նորա կոչեցաւ» (Ասորի 1871, հավելված 33, հավանական է, որ Վարդանն էլ այս հատվածը վերցրել է իր ուսուցիչ Վանական վարդապետից, որտեղ սուրբը կոչվում է Դադիու, ինչպես որ Մխիթար Գոշի մոտ է, հմմտ. Ալիշան 1902, 22-23, Մաթևոսյան 2020, 26-28)։ Այսպիսով, փորձեր են արվել սրբի անունը  ձևափոխել-համապատասխանացնել սուրբ Թադեոսի անվան հետ՝ որպես լրացուցիչ «ապացույց» նրա առաքելական ծագման։ Կարելի է եզրակացնել, որ Մխիթար Գոշն ու Վանական վարդապետը նոր շունչ են հաղորդել Սուրբ Դադիի և նրա գերեզմանի մասին տեղական ավանդույթներին՝ հիմնավորելով և ամրապնդելով համաքրիստոնեական սրբի նրա կերպարը՝ որպես Վերին Խաչենի իշխանական տան հովանավոր սուրբ: Սուրբ Դադիի մատուռն ու գերեզմանը 19-րդ դարի առաջին նկարագրություններում և հետազոտություններում Դադի գերեզմանը մատնանշող որևէ  հստակ կառույց կամ գերեզման չկա։  Վերջինիս հնարավոր վայր էր համարվում հյուսիսային բազիլիկ մեծ եկեղեցին` թերևս նկատի ունենալով նրա անսովոր լայնությունը (որ կարող էր հիշեցնել նմանատիպ վաղքրիստոնեական տաճարները) և աբսիդում կանգնեցված` արտառոց մեծության սյունը (որը կարող էր հիշեցնել վաղքրիստոնեական կոթող, ինչպիսիք կանգնեցվում էին նաև սրբերի գերեզմանների վրա): Մերօրյա հետազոտությունները, սակայն, վկայում են, որ  բազիլիկ եկեղեցու ներկա կառույցը պատկանում է 13-րդ դարի վերջին և ձեռնարկվել է վանքի վանահայր Աթանաս եպիսկոպոսի կողմից: Նույնը կարելի է ասել և բեմում կանգեցրած կոթողի մասին (նկ.  4), որը ծավալային լուծման և մշակման առումով մոտենում է եկեղեցու որմնասյուների խարիսխներին, իսկ խաչաքանդակներով ու, հավանական է, տարեթիվ ներկայացնող կցագիր արձանագրությամբ («Թ :ՊԺ:» – 1361 թ. կամ «ՊԺԹ» – 1370 թ.) վերաբերում է 13-14-րդ դարերին: Հարկ է նկատի ունենալ նաև, որ այս բազիլիկին հարավից կից ավելի վաղ կառուցված փոքրիկ բազիլիկ եկեղեցին և քիչ ավելի հարավ-արևելք գտնվող Կաթողիկեն (կառուցված 1214 թվականին` այսինքն, նորից ավելի վաղ, քան մեծ բազիլիկի առկա շինությունը) ունեն հյուսիսային մուտքեր: Հայտնի է, որ հայկական  եկեղեցիները միայն եզակի դեպքում էին հյուսիսային մուտք ունենում` եթե տեխնիկապես հնարավոր չէր մուտքի բացում արևմուտքից կամ հարավից կամ եթե կային հատուկ ծիսական կամ դավանական հանգամանքներ: Քանի որ տվյալ դեպքում տեխնիկականը բացառվում է (փոքր բազիլիկը մուտք ունի նաև հարավից, իսկ Կաթողիկեն` արևմուտքից), մնում է ենթադրել, որ հյուսիսային մուտքերի առկայությունը պայմանավորված էր մեծ բազիլիկայի տարածքում ինչ-որ սրբության` տվյալ դեպքում Դադիին վերագրվող գերեզմանի առկայությամբ (հմմտ. Այվազյան 2015, 52-53): Կարելի է ենթադրել, որ ձեռնարկելով նոր եկեղեցու կառուցումը, Աթանաս վարդապետն արդեն ավերակ գերեզմանից ու մատուռից հանել էր կարևոր մասունքները՝ դրանք նոր կառույցում դնելու համար: Այդ մասին են վկայում նախաբեմը` որն ինքնին եզակի դրսևորում է հայ եկեղեցական ճարտարապետության մեջ և պատերի մեջ ընդգրկված  զանազան քանդակազարդ խորշերը (նկ. 3): Ինչ վերաբերվում է գերեզմանի ավերակներին, ապա դրանք ծածկել են եկեղեցու նախաբեմի և բեմի տակ։ Նկատենք, որ Դադիվանքի վերականգնող ճարտարապետ Ս. Այվազյանը ենթադրում է, որ Աթանասը ոչ թե եկեղեցի է նախաձեռնել և կիսատ թողել, այլ Դադիի գերեզմանի և մատուռի շուրջ ձևավորել է մի յուրօրինակ սրբացված տարածք (Այվազյան 2015, 56): Իրոք, ինչպես ցույց տվեցին պեղումները, եկեղեցու նախաբեմի և բեմի տակ են ներառվել մոտավոր ձվաձև կտրվածքով, մանր անմշակ քարերով շարված դամբանափոսը և նրա վրա կառուցված մատուռը (նկ. 4, 5)։ Պեղումները երևան են բերել փայտե գահավորակի մնացորդներ (նկ. 6), օնիքսից պատրաստված գավազանի գլուխ, մարդկային ոսկորներ, որոնք վերաբերում են 13-րդ դարին (պեղումների առաջին փուլն իրականացրել է Համլետ Պետրոսյանը, տե՛ս Պետրոսյան 2007, երկրրոդ փուլը՝ Գագիկ Սարգսյանը, ճարտարապետ՝ Սամվել Այվազյան, տե՛ս Այվազյան, Սարգսյան 2012, 1-11, Այվազյան 2015, 68-73)։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ 13-րդ դարի վերջին Աթանաս վարդապետը նոր եկեղեցու բեմի և նախաբեմի տակ է ներառել արդեն խարխուլ կառույցները, իսկ առանձնացրած մասունքների համար նախաբեմի պատերում ստեղծել է մի շարք քանդակազարդ խորշեր։ Հայր Աթանասը չի ավարտել եկեղեցու կառուցումը և այն այդպես էլ մնացել է բացօթյա կառույցի տեսքով:

Դադիվանքի համալիրը. ընդհանուր տեղեկություններ

Տեղադրությունը Դադիվանքը գտնվում է պատմական Արցախի Վերին Խաչեն գավառում՝ Տրտու (Թարթառ) գետի և նրա վտակ Դութխուի միախառնման տեղից մոտ 10 կմ հոսանքն ի վար՝ գետի ձախ ափին՝ անտառածածկ բլրի հարավահայաց փեշին։ Վայրը ծովի մակերևույթից բարձր է 1100 մետր, Թարթառի ափից՝ 75 մետր։ Գետի և վանքի միջև փռված են պատմական Խութ կամ Խութավան գյուղի ավերակները․ խորհրդային շրջանում այն կոչվում էր նաև Վանք։ Դադիվանքի երկրորդ անունը հենց Խութավանք է․ թե վանքի և թե գյուղի անվանումը կապված է տեղանքի հետ, քանի որ «խութը» գրական հայերենում և Արցախի բարբառում նշանակում է «բլուր»՝ այսինքն բլրի վրա գտնվող վանք։ Արցախյան երկրորդ պատերազմից առաջ վանքը և համանուն գյուղը Արցախի հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջանի կազմում էին։ Ներկայումս, ինչպես գյուղը, այնպես էլ վանքն օկուպացված ենԱդրբեջանի կողմից (նկ. 1): Պատմական համառոտ ակնարկ Մատենագրական աղբյուրներում  Դադիվանքն առաջին անգամ հիշատակվում է 9-րդ դարում «…ի խորաձորն, որ կոչի Դադոյի վանք» (Կաղանկատուացի 1983, 340): Հետագա վիմագրական աղբյուրներում հանդես է գալիս Դադի, Դադոյի, Դադուի, Դադեի, Թադեի, Խութա, Առաքելոց ձևերով (Այվազյան 2015, 6): Վանքի հիմնադրումն ավանդաբար կապվում է Թադևոս առաքյալի աշակերտ Դադիի նահատակության հետ: Համաձայն ավանդության, վերջինս քրիստոնեություն տարածելու համար նահատակվել է, իսկ նրա գերեզմանի վրա հիմնադրվել է վանքը։ Մինչև 12-րդ դարը վանքի պատմության և շինարարական գործունեության մասին տեղեկություններ հայտնի չեն, բայց արդեն 12-րդ դարի երկրորդ կեսին այն հոգևոր և մշակութային խոշոր կենտրոն էր։ Այդ մասին անուղղակի կերպով խոսվում է պատմիչի հաղորդման մեջ, որտեղ նկարագրված են 1145-1146 թթ․ սելջուկյան պետության դեմ ապստամբած Գանձակի շահապին (քաղաքագլուխ) պատժելու նպատակով Պարսկաստանից եկած Չոլի զորապետի գործողությունները. «․․․այրեաց և զառաքելադիր ուխտ սրբութեանն, որ կոչի Դադուի վանք․․․» (Կաղանկատուացի 1983, 353)։ Հարկ է նշել, որ Սելջուկյան թուլացած պետության դեմ պայքարում էին նաև Խաչենի իշխանները, որի պատճառով էլ բազմաթիվ վանքերի ու բերդերի հետ մեկտեղ բազմիցս վնասվել և ավերվել է նաև Դադիվանքը: Սակայն, այդ պայքարի շնորհիվ 12-րդ դարի երկրորդ կեսին Խաչենի իշխանները ձեռք են բերել որոշակի քաղաքական ինքնուրույնություն։  Դադիվանքն այդ ժամանակ գտնվում էր գահերեց իշխաններ համարվող Հաթերքցիների իշխանության ներքո և նրանց հոգևոր առաջնորդանիստ կենտրոնն էր։ 12-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած, ինչպես վկայում են վանքի պատերին փորագրված արձանագրությունները, վանքում սկսվում են նորոգվել պաշտամունքային և աշխարհիկ շինությունները, ինչպես նաև կառուցվել նորերը, ինչի արդյունքում և հիմնականում ձևավորվել է վանական համալիրի մերօրյա տեսքը (նկ. 2, 3, 4, 5, 6)։    

Վանական համալիր սբ. Լուսավորիչ

Տեղադրությունը Հուշարձանը գտնվում է Մարտունու շրջանի սահմանային Սոս գյուղի արևելյան հատվածում՝ կոնաձև անտառապատ բլրի գագաթին ( նկ. 1)։ Պատմական ակնարկ Հուշարձանի մասին պատմական տեղեկությունները շատ առատ չեն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Մակար Բարխուդարյանցը տեսել է եկեղեցու ավերակները և նշել է, որ ավանդաբար պատմում են, որ «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ կողմերումս քարոզելու և եկեղեցիներ հիմնարկելու ժամանակ գիշերն բարձրացած է սարիս գլուխն և աղօթքով լուսացրած գիշերները…» (Բարխուտարեանց 1895, 115)։ Տեղում մինչ օրս երևում են շինության հիմքերը միայն։ 2019-2020 թվականներին հուշարձանի տարածքում ընթացել են մասնակի պեղման աշխատանքներ (արշավախմբի ղեկավար՝ պ.գ.թ. Վ. Սաֆարյան, ճարտ.՝ Մ. Տիտանյան): Սրբավայրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են նյութեր, որոնք արշավախմբին թույլ են տալիս խոսել սրբավայրի վաղ քրիստոնեական ծագման մասին (Սաֆարյան, Տիտանյան 2019, 38-40): Դրանցից մեկը է պեղվող տեղանքի կենտրոնում գտնվող քարե տոռաձև խարիսխը, որի վրա կատարվում էր մոմավառությունի (նկ. 2): Պեղումներով հայտնաբերվել են նաև տարբեր խեցանոթների, կղմինդրների, ջրագծերի (նկ. 3), ինչպես նաև վաղքրիստոնեական քարե տարբեր կոթողների մասերը և ճարտարապետական այլ դետալներ (նկ. 4-5)։ Ճարտարապետական-հորինվածքային նկարագրություն Հուշարձանը ճարտարապետական քննության ենթարկվել է միայն հնագիտական աշխատանքներից հետո։ Սրբավայրը  պեղելուց հետո, բացվել է արևմուտքից արևելք ուղղությամբ շինություն, որի արևելյան կողմում հատակը բարձրացված է (Սաֆարյան, Տիտանյան 2019, 38): Ծավալային նման լուծումն ու ուղղվածությունը, ինչպես նաև տարածքում պեղումներով հայտնաբերված տարբեր ճարտարապետական դետալներ, որոնք ևս պատկանել են այս կառույցին, վկայում են, որ հավանաբար գործ ունենք եկեղեցու հետ: Այն կառուցված է առանց շաղախ կոպտատաշ քարե շարվածքով, ունի  անկանոն՝ 9.7 x 6.0 մետր հատակագիծ (նկ. 6-8): Պեղումները բուն կառույցին կից բացել են այլ շինության հետքեր ևս, որոնք տեղադրված են տարբեր հորիզոնների վրա, համապատասխան լանդշաֆտին և հավանաբար պատկանում են տարբեր ժամանակների, թեկուզ միասնական կառուցապատման տպավորություն են թողում (Սաֆարյան, Տիտանյան 2019) (նկ. 9):

Եղիշա Առաքյալի վանքը

Տեղադրությունը Եղիշա Առաքյալի վանքը գտնվում է Արցախի հանրապետության Մարդակերտի շրջանում՝ Մռավ լեռան լանջին: Համալիրը տեղադրված է դժվար հասանելի տեղում․ ճանապարհն անցնում է անտառների միջով, խոր ձորերի եզերքով ձգվող ժայռերի վրայով (նկ.1)։ Վանքը հյուսիսից, արևմուտքից և արևելքից շրջապատված է պարիսպներով, իսկ հարավից բնական պատնեշ է խոր ձորը։ Համալիրն ունի երկու դարպաս, որոնցից գլխավորը`  կամարակապ է և գտնվում է  պարսպի հարավարևմտյան անկյունային հատվածում։ Վերջինիս կամարը  «նստած» է բացվածքի երկու կողմերի պրոֆիլավորված իմպոստների վրա (նկ. 2)։ Մյուս դարպասը արևելյան պարսպի հյուսիսային անկյան կողմից է։

Թաղասեռի Անապատ վանքը

Տեղադրությունը Անապատ վանքը գտնվում է Հադրութի շրջանի Թաղասեռ գյուղից 1 կիլոմետր դեպի արևմուտք երկու ձորակների միջև ընկած բլրի վրա (նկ․ 1)։ 2020 թվականի հոկտեմբերից Թաղասեռը գտնվում է ադրբեջանական օկուպացիայի տակ։ Պատմական ակնարկ Վանքի կառուցման մասին պատմական տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Անունը հուշում է, որ այստեղ եղել է մենաստան-անապատ։ Տեղացիները ևˊ վանքը, ևˊ բլուրը անվանում են Նապատ։ Ճարտարապետա-հորինվածքային քննություն Վանքը բաղկացած էր եկեղեցուց ու դրանից արևմուտք և հարավ գտնվող   տարբեր շինություններից, որոնցից պահպանվել են միայն պատերի հետքերը (նկ․ 2, 3)։ Տեղ-տեղ պահպանվել են նաև վանքը եզերող պարսպապատի հիմքերը։ Եկեղեցին միանավ թաղակապ դահլիճ է, արևելյան կողմում ունի կիսաշրջանաձև խորան՝ երկու կողային նեղ ավանդատներով (նկ․ 4)։ Կառուցման հավանական ժամանակը՝ 13-14-րդ դարեր: Մուտքը բացվում է արևմուտքից (նկ․ 5), լուսավորվում էր  արևելյան, հարավային և արևմտյան կողմերից բացվող լուսամուտներից։ Հարավային պատի վրա պահպանվել է արևային ժամացույցը (նկ․ 6)։ Կառուցված է տեղական անմշակ կրաքարով և կրաշաղախով։ Պատերի շարվածքի մեջ օգտագործված են խաչքարեր (նկ․ 7)։ Եկեղեցու ներսում պահպանվել են մի քանի խաչքարեր, որոնցից մեկն ունի արձանագություն (նկ․ 8, 9, 10, 11): Ունի 12,9 մետր երկարություն, 6,1 մետր լայնություն, 5,5 մետր բարձրություն։  

Ծաղկաբերդի «Քրոնից» վիմափոր վանքը

Տեղադրությունը «Քրոնից» վանքը գտնվում է Քաշաթաղի շրջանի Ծաղկաբերդ գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արևմուտք՝ Հակարի գետի աջակողմյան ժայռակերտ ձորակներից մեկում՝ գետից 1-2 կմ հեռու (նկ․ 1)։ Այդ տարածքները և վանքը՝ արցախյան երկրորդ պատերազմից հետո, նորից հայտնվել են Ադրբեջանի վերահսկողության ներքո։ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո ազատագրված Քաշաթաղի շրջանում ուսումնասիրություններով հայտնաբերվել են մի քանի ժայռափոր եկեղեցիներ, որոնք հիմնականում գտնվում են գետերի կիրճերում եղած քարանձավներում, որոնք ժամանակին եղել են թաքուն ու ապահով վայրեր՝ հեռու ասպատակողներից: Քարանձավ-եկեղեցիների մեծ մասն սկզբնական շրջանում ճգնարաններ են եղել։ Պատմական ակնարկ «Քրոնից» վանքի մասին հիշատակում է 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը (Ստեփանոս Օրբելյան 1986, 282)։ Նրա պատմության «Սյունիքի տասներկու գավառների հարկացուցակն ըստ հին սահմանվածի»՝ ՀԴ գլխում Հաբանդ 7-րդ գավառում հիշատակվում է Քրվանք գյուղը՝ 20 մասնաբաժին հարկաչափով (Տաթևի վանքին տրվող), որտեղ էլ հավանաբար գտնվել է վիմափոր՝ «Քրոնից» վանքը (Ստեփանոս Օրբելյան 1986, 400): Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն «Քրոնքը» վիմափոր համալիր է՝ փորված ժայռեղեն կիրճում։ Ուղղաձիգ սպիտակավուն կրաքարե ժայռերը իրենց փափկության շնորհիվ հեշտ փորվող են: Այսօր պահպանված է համալիրի մի մասը միայն։ Եկեղեցին զետեղված է կիրճի հարավային եզրի ժայռերի մեջ։ Հյուսիսային եզրի ժայռերի մեջ բացվում են անտրոպոգեն քարանձավների բազմաթիվ ելքեր։ Այս կողմում՝ չորս մակարդակների վրա փորված են սենյակներ, որոնք իրար են կապում դժվարանցանելի թունելներ, որոնք որոշ տեղերում վերածվում են համարյա ուղղաձիգ հորերի (նկ․ 2)։ Ժամանակին այս քարանձավները որպես ապաստարաններ են ծառայել, իսկ ներսում գոյություն ունեցող հորերը, հավանաբար, շտեմարանի դեր են կատարել: Դրանցից մեկի միջով կարելի է մտնել մյուսը, բարձրանալ վեր: Սրբավայրը բացի պահպանվածից ունեցել է երկրորդ սենյակ: Այդ են վկայում փայտե ծածկի գերանների համար նախատեսված փոսերը: Պահպանվել է նաև նկուղային հարկը, որի մուտքը կիսով չափ փակվել է, ներքև իջնելը՝ դժվարացել: Ժայռափոր եկեղեցին, որ համալիրի մի մասն է կազմում, առանձնացված է։ Հատակագծում երկայնակի ձգված՝ բազիլիկատիպ հորինվածք է (նկ․ 3)։ Ունի 12 մ երկարություն, 8 մետր լայնություն, 5 մետր բարձրություն: Հյուսիսային երկայնակի պատի մեջ բացված են երկու պատուհաններ։ Ներսի պատերն ու ճակատը հարթեցված են (նկ․ 4)։ Եկեղեցին գտնվում է խիստ վթարային վիճակում: Արդեն փլվել են մուտքը և հյուսիսարևելյան կողմի պատուհանի մի մասը։ Մուտքի պատն ունի 1,5 մետրից ավելի հաստություն, սակայն արդեն մի քանի տեղից ճաք է տվել, իսկ հենարան չունի (նկ․ 5): Խորանի հյուսիսային մասը քանդված է, փլված է նաև բեմը, միայն պահպանված պատի կողմում մնացել են աստիճանների հետքերը: Պահպանված պատի վրա կան 2 խորշեր, հավանաբար խաչեր են եղել, որոնք ոչնչացվել են: «Քրոնից» եկեղեցին իր կառուցման եղանակով մասամբ ժայռափոր է, որոշ մասով վերգետնյա։ Շինարարական այսպիսի ավանդույթը Հայկական լեռնաշխարհում տարածված երևույթ է։ Այդպիսի լուծումներ են հանդիպում Գեղարդավանքի համալիրում (Հարությունյան 1996, 301-308)։ Ընդհանրությունը այս համալիրի հետ ընդգծվում է նաև եկեղեցու շրջակայքում, ժայռերի մեջ փորված բազմաթիվ վիմափոր կառուցվածքների առկայությամբ, որոնք եկեղեցու սպասավորների բնակության տեղերն են եղել և նաև ծառայել որպես թաքստոցներ (Шагинян 2020, 44) ։

Ղևոնդաց անապատը

Տեղադրությունը Ղևոնդաց կամ Ղևոնդիկ (բարբառային ձևով Ղոնդիկ) անապատը գտնվում է Մարտունու  շրջանում, լեռան կատարին՝ Սարգսաշեն, Մոշխմհատ, Զարդարաշեն, Ղարաբուլաղ և  Ավետարանոց գյուղերի արանքում (նկ․ 1)։ Շրջապատված է անտառներով և ճարտարապետության ու բնության ներդաշնակ միասնության օրինակ է։ Պատմական ակնարկ Պատմական աղբյուրների հաղորդած տեղեկություններն այս համալիրի մասին սակավ են։ Երվանդ Լալայանը   մեջբերում է Սարգիս Ջալալյանցի լսած ու գրի առած ավանդույթն այն մասին, որ «Սբ Ղևոնդ երիցի ազգականները Վարանդայում պտտվելով, նրա նշխարներից գտել են, բերել ամփոփել այդտեղ և կառուցել եկեղեցի» (Լալայան 1898, 45)։ Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Ղևոնդաց  անապատը  պարսպապատ համալիր է։ Համալիրի կազմում են եկեղեցին, գավիթը, զանգակատունը, հյուրատունը, խցերը, ջրհորը։ Անապատի տարածքում պահպանվել են նաև խաչքարեր (նկ․ 2)։ Սրանք, ինչպես նաև շինությունների ավերակներն ու  նաև տեղաբնակների ավանդազրույցները վկայում են, որ անապատը ժամանակին հոգևոր և կրթական կարևոր  կենտրոն է եղել։ Պահպանված ավերակների հորինվածքն ու հարդարանքը  թույլ են տալիս բուն եկեղեցական կառույցները թվագրել 13-րդ դարով: Հետագայում դրանք մի քանի անգամ ավերվել և վերակառուցվել են։ Եկեղեցու պատերին պահպանված արձանագրությունները վերաբերում են 17-18-րդ դարերին (Մկրտչյան 1985, 171, 172)։ Եկեղեցին արևելյան կիսաշրջան խորանով, առանց ավանդատների միանավ սրահ է (նկ․ 3): Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատում։ Բեմը բարձրադիր է (0,8 մետր աղոթասրահի հատակից բարձրացված է, նկ․ 4)։ Խորանում կան երկու պատուհան-խորշեր։ Այստեղ՝ արևելյան պատի մեջ բացված է փոքրիկ պատուհան։ Աղոթասրահը ծածկված է գլանաձև թաղով։  Եկեղեցու ներսն ամբողջովին սվաղված է։

Աղբրաձորի (Մայրեջրի) վանքը

Տեղադրությունը Մայրեջրի վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանում՝ Շալվա գետակի Արախիշ վտակի միջնահովտի աջ բարձրադիր հատվածում։ Ծովի մակարդակից ունի 1850 մետր բարձրություն։ Վանքը գտնվում է միջնադարյան Աղբրաձոր բնակավայրի հարևանությամբ, որից էլ ստացել է իր երկրորդ անվանումը (նկ․ 1)։ Պատմական ակնարկ Վանքի պատմությունը հավանաբար սկսվում է հենց 11-րդ դարից։ Դրա մասին են վկայում կառույցի ճարտարապետական-հորինվածքային քննությունը և տարածքից հայտնաբերված արձանագիր խաչքարերն ու տապանաքարերը։ Վանքը նույնանում է նաև պատմիչ Սամուէլ Անեցու կողմից հիշտակված Մայրեջրի հետ, որտեղից Կիլիկիա է տեղափոխվել Օշին իշխանը (Հակոբյան 2009, 227)։ Հետագայում էլ վանքը շարունակել է իր գործունեությունը, որպես Դիզակի հոգևեր կենտրոններից մեկը (նկ․ 2)։ Ճարտարապետական-հորինվածքային քննություն Մայրեջրի կամ Աղբրաձորի վանքն ունի պարսպապատ, որից պահպանվել են որոշակի հատվածներ։ Եկեղեցին փոքր չափերի, սլացիկ պատերով, պայտաձև խորանով 11-րդ դարով թվագրվող միանավ թաղածածկ սրահ է։ Խորանի աջ և ձախ կողմերում բացված են մեկական պատրհաններ։ Կառուցված է տեղական կոպտատաշ քարով և կրաշաղախով։ Եկեղեցու ներքին տարածությունը ունի 420 սմ երկարություն և 220-240 սմ լայնություն։ Խորանն ունի 200 սմ բացվածք և 215 սմ խորություն։ Կառույցն ունի պահպանված մեկ մուտք (նկ․ 3) արևմտյան կողմում 75 սմ բացվածքով (Հակոբյան 2020, 250)։ Եկեղեցին ներքուստ սվաղապատ է։ Կառույցի թաղն ու պատերի մի մասը փլված են, ինչի արդյունքում ծածկվել են հիմքերին մոտ գտնվող հատվածները։ Եկեղեցուց 150 մետր հյուսիս փռված է միջնադարյան գերեզմանոցը։

Չափնու սբ․ Կարապետ վանքը

Տեղադրությունը Չափնի գյուղը գտնվում է Լեռնային Ղարաբաղի Նոր Շահումյանի (նախկին Քարվաճառ) շրջանում, որը 12-14-րդ դարերում մտնում էր Վերին Խաչենի կամ Ծարի իշխանության մեջ։ Չափնի գյուղի  ավերակները պահպանվել են Հանդաբերդից 2,5 կմ հյուսիս-արևելք, Լև գետի ձախ ափին՝ հարավահայաց անտառածածկ լեռնալանջերի ստորոտին (նկ․ 1)։ Հնավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1430-1440 մ բարձրության վրա։ Գյուղի հյուսիսային բարձրադիր եզրին պահպանվել են Սուրբ Կարապետ վանքի եկեղեցու, իսկ ներքևում՝ Լև գետի վրա, դեպի գյուղ բարձրացող հին ճանապարհի սկզբնամասում, միջնադարյան կամրջի մնացորդներն են։ Հնավայրն այսօր գտնվում է Ադրբեջանի ենթակայության տակ։ Վանքը բաղկացած է  նույնանուն եկեղեցոցւ, գավթից, մատուռից, զանգակատուն-մահարձանից։ Շրջակայքում պայպանվել են կամրջի և խաչքարերով հարուստ գերեզմանոցի մնացորդները (նկ․ 2):

Դադիվանքի անանուն անապատը

Տեղադրությունը Անանուն անապատը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջանում (Քարվաճառի շրջան)՝ Կուսանաց սուրբ Աստվածածին անապատի հյուսիսարևմտյան ուղղությամբ ուղիղ նրա դիմաց՝ Թարթառ գետի ձախափնյա անտառապատ բարձր սարի վրա (Կարապետյան 2019, 366): Պատմական ակնարկ Եկեղեցու մասին պատմական տեղեկություններ չկան: Շինության պատերը զուրկ են արձանագրություններից: Առաջին անգամ վանքն ուսումնասիրվել է 1986 թվականին ճարտարապետ Մանվել Սարգսյանի կողմից, ով և կազմել է վանքի նախնական հատակագիծը, իսկ այնուհետև հպանցիկ ուսումնասիրվել է հնագետ Հակոբ Սիմոնյանի արշավախմբի կողմից (Կարապետյան 2019, 366): Հնագետ Հակոբ Սիմոնյանը կարծում է, որ այս փոքրիկ համալիրը Մարդաղոնյաց սուրբ Նշանն է (Հակոբյան 2007, 9), ինչին համամիտ չէ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը: Ըստ նրա՝ Մարդաղոնյաց սուրբ Նշանը հիշատակվում է որպես խաչ, այլ ոչ թե որպես վանք կամ եկեղեցի։ Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Դատելով հատակագծից՝ համալիրը բաղկացած է միանավ փոքրիկ եկեղեցուց և նրան արևմուտքից կցած ուղղանկյուն գավթից (նկ. 1): Միակ մուտքը արևմտյան կողմից է: Համալիրը կառուցված է կոպտատաշ մեծ ու փոքր քարերից՝ կրաշաղախով, ինչպես Քարվաճառի հուշարձաններից շատերը: Մատուռը միանավ սրահ է՝ ներքուստ կիսագլան թաղով, իսկ արտաքուստ՝ երկթեք ծածկով (նկ. 2):

Ավետարանոցի Կուսանաց անապատ

Տեղադրությունը Կուսանաց անապատը գտնվում է Արցախի հանրապետության Ասկերանի շրջանի Ավետարանոց (Չանախչի) գյուղի հարավարևելյան կողմում՝ զառիվայր հրվանդանի վրա։ Ավետարանոց գյուղը Արցախի ամենահին և նշանավոր գյուղերից մեկն է, եղել է մելիքանիստ կենտրոն։ Հուշագրություններում և պատմական հիշատակարաններում առավելապես հայտնի է 17-18-րդ դարերից և հիշատակվում է որպես ավան կամ գյուղաքաղաք։ Բնակավայրում կան բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններ (նկ․ 1)։ Գյուղն այսօր գտնվում է Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողության ներքո։ Ծովի մակարդակից բարձր է մոտ 1200 մ և շրջապատված է Քիրս, Ղոնդիկ և Մավաս լեռներով։ Պատմական ակնարկ Սարգիս եպիսկոպոս Ջալալյանցն իր գրքում նշում է մի հիշատակարանի մասին, ըստ որի Կուսանաց անապատի եկեղեցին կառուցել են Գայանե և Հռիփսիմե կույսերը՝ Տեր Առաքելի աջակցությամբ (Ջալալեանց 1858, 243)։ Եկեղեցու մուտքի բարավորին  պհպանվել է յան կառուցելու թվականը. շինարարական արձանագրությունը վերաբերում է 1616 թվականին ՝«զԵկ[ե]ղ[ե]ցիս թվ․ :ՌԿԵ: (1616)» (ԴՀՎ 5, 148, նկ․ 2): Վարանդայի մելիքության սկզբնական շրջանում եկեղեցուն ավելացվել է գավիթ-տապանատունը: Այստեղ է գտնվում նաև Մելիք Շահնազարյանների տոհմական դամբարանը, իսկ անապատը հայտնի է նաև Գայանեի վանք անունով։ Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Կուսանաց անապատից այսօր պահպանված են եկեղեցին, Շահնազարյանների գավիթ-տապանատունը և հուշարձանի արևմտյան կողմում ձգվող պարիսպը (նկ․ 3)։ Եկեղեցին եռանավ բազիլիկի հորինվածք ունի, որտեղ կողային նավերը բավական նեղ են, իսկ կենտրոնական, խորանով պսակվող նավը՝ լայն։ Հատակաձևը քառակուսուն մոտեցող է (9,0 x 11,0 մ չափեր ունի)։ Աղոթասրահը լուսավորվում է արևմտյան պատի մեջ բացված դռան և երկու պատուհանի (նկ․ 4), հարավային կողմի երկու փոքրիկ և արևելյան՝ խորանի մեջ բացվող պատուհանների միջոցով։ Սրահը թաղածածկ է՝ կոշտացնող կամարները հենվում են խաչաձև հիմք ունեցող սյուների վրա։ Սրանցից երկուսը աղոթասրահի ներսում ազատ «կանգնած» են, իսկ մյուս երկուսը կամարի համար հենարան ծառայելուց զատ նաև խորանի կիսաշրջանի անկյունային հատվածներ են դարձել։ Եկեղեցին ունի զույգ ավանդատներ, որոնք պսակում են կողային նավերի վերջնամասը։ Ինչպես խորանի, այնպես էլ ավանդատների պատերում կան խորշ-պատրհաններ։ Եկեղեցու հարավային ճակատապատին ագուցված են 15-16-րդ դարերի երեք տապանաքարեր՝ խաչային հորինվածքներով և պատկերաքանդակներով (նկ․ 5)։ Խաչքարեր և տապանաքարեր են օգտագործված և այլ պատերում: Կուսանաց անապատի կառուցներում վաղ թվագրություն ունեցող այս կոթողների օգտագործումը նույնպես ցուցում է նախկինում այստեղ եղած կրոնական կենտրոնի մասին։ Եկեղեցու ներսում՝ սյուների և կամարների վրա փորագրված են խաչանշաններ (նկ․ 6)։ Եկեղեցուն արևմտյան կողմից կցված է գավիթը, որը դասական գավիթների նման ունի քառակուսի հատակաձև (6,4 x 6,4 մետր), բայց ավելի փոքր է։ Գավիթը թաղածածկ է։ Այն նախասրահ լինելուց բացի, նաև Մելիք Շահնազարյանների տոհմական տապանատունն է։ Այստեղ են գտնվում Մանվել Վարդապետի, մելիք Միրզայի, մելիք Հուսեինի, մելիք Հովսեփի և նրանց կանանց գերեզմանները և տապանաքարերը (նկ․ 7)։ Մելիք Հուսեինը և նրա դուստր Գայանեն պատմության մեջ հիշատակվում են իրենց խիզախությամբ ու հայրենասիրությամբ։ Մելիք Հուսեինի մասին պատմում է նրա տապանաքարի արձանագրությունը. «Այս է տապան Մէլիք Շահնազարի Որդի Մէլիք Յիսէին, Թվ․ ՌՃՁԵ (1736): Ոգեմ զբանս գովեսդի, Ի վերայ Մէլիք Հուսէյնի, Զոր գրեցի այս տապանի։ Սա էր Տէր երկրին Վարանդայի, Լե։ (35) մասն Գեղի, Սայ էր հացով սեղանով լի, Ողորմէր ամեն ազգի․ Կերպարնօքն էլ գովելի, Յոյժ կոդորեաց ազգէն դաջկի, Պատերազմեաց յետ օսմանցի․ Սա ոչ ետ հարկ թագաւորի, Ամուր պարիսպ էր աշխարհի։ Որ է եաշն թվին։ ՌՃԾԸ (1709) (Դիվան հայ վիմագրության, 149): Մատենագրական քննություն Կուսանաց անապատի տեղադրութան, ճարտարապետության, թվագրության հարցերին անդրադարձել է Շ. Մկրտչյանը (Մկրտչյան 1985, 178-180): Անապատի համառոտ նկարագրությունը հանդիպում է նաև հեղինակի գրքի ռուսերեն հրատարակության մեջ (Мкртчян 1989, 138,139): Վիճակը պատերազմից առաջ, ընթացքում և հետո Խորհրդային շրջանում Ավետարանոցի Կուսանաց անապատի տարածքում տեղադրվել է Հայրենական Մեծ պատերազմում (1940-1945 թթ․) զոհված չանախչեցիների հիշատակը հավերժացնող հուշարձան (նկ․ 8)։ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո Կուսանաց անապատի տարածքում վերականգնման և վերանորոգման աշխատանքներ են իրականացվել։ Կղմինդրապատվել են տանիքները, բարեկարգվել է տարածքը, 2013թ․ կանգնեցվել է նաև արցախյան առաջին ազատամարտում նահատակված Ավետարանոցի քաջորդիների հիշատակին նվիրված հուշարձան (նկ․ 9)։ 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին Ավետարանոց գյուղն անցավ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ 2021 թվականի հոկտեմբերի 7-ին @ararathau տելեգրամյան ալիքում տեսաձայնագրություն տարածվեց, որտեղ հստակ երևում է, որ ադրբեջանցի զինված զինվորականները վանքը վերածել են անկարգությունների վայրի, թշնամական և անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում հայկական ժառանգության հանդեպ, գոռում են, անարգում հայ-առաքելական եկեղեցու ծիսական գործառույթը, տապանաքարերի և եկեղեցու կահ-կարասիի հանդեպ թշնամական և վանդալիզմի գործողություններ կատարում։ Տեսանյութում երևում է նաև, որ ջարդված են տապանաքարերը, աղտոտված է ողջ տարածքը, կոտրել և ոտնատակ են արել հուշարձանը ներկայացնող՝ պետության կողմից տեղադրված տախտակը (նկ․ 10) (https://monumentwatch.org ):

Տումիի Խուտը դռե վանքը

Տեղադրություն Վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Տումի գյուղից 3 կմ դեպի արևմուտք՝ Կաթնաղբյուր աղբյուրից ոչ հեռու (Մկրտչյան 1985, 101): Շահեն Մկրտչյանը Լեռնային Ղարաբաղի հուշարձաններին նվիրված և 1985 թվականին հայերենով հրատարակված իր գրքում տալիս է վանքի խիստ համառոտ նկարագրություն: Ավելի մանրամասն վանքի ճարտարապետությանը, հորինվածքին հեղինակը անդրադառնում է արդեն ռուսերենով 1988 թվականին հրատարակված և Լեռնային Ղարաբաղի հուշարձաններին նվիրված գրքում: Պատմական ակնարկ Վանքի մասին պատմական տեղեկությունները բացակայում են, վանքի Խուտը դռե (յոթ դռնանի՞) անվանումը բարբառային արտասանության հետևանք է: Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Վանքը կիսաքանդ է և ընդհանուր ճարտարապետական կերպարի մասին պատկերացում կարելի է կազմել միայն տեղում արված չափագրության հիման վրա: Համալիրը բաղկացած է արևմուտք-արևելք ձգվող միջանցքի երկարությամբ տեղադրված երկու ոչ համաչափ, միասրահ, պայտաձև խորան ունեցող եկեղեցիներից, և եկեղեցիների արևմտյան մասով ձգվող, զույգ գլանաձև սյուներով ձևավորվող եռակամար մուտքով սրահից (նկ. 1): Երկու եկեղեցիները բավականին նման են, տարբերվում են միայն չափերով, ինչպես նաև մուտքերի տեղադրությամբ: Առաջին եկեղեցու չափերն են  8,5X4 մ, միակ մուտքը գտնվում է հյուսիսում (նկ. 2):  Եկեղեցին լուսամուտներ չունի: Երկրորդ՝ փոքր  եկեղեցու միակ մուտքը հարավային կողմից է, մեծ եկեղեցու մուտքի դիմաց (նկ. 3):  Այս եկեղեցին ևս լուսամուտներ չունի (Мкртчян 1988, 86-87): Եկեղեցիների միջև գտնվող միջանցքն ունի 6,0X3,7 մ չափեր և հանդիսանում է եռակամար մուտքով սրահի շարունակությունը (նկ. 4):

Պտկաթաղի վանքը

Տեղադրությունը Պտկաթաղի վանքը (նկ. 1, 2) գտնվում է Հադրութի շրջանում, Թաղուտ և Ծակուռի գյուղերի միջև ընկած տարածքում, Ստեփանակերտ-Հադրութ մայրուղու ձախ հատվածում։

Եղեգնուտի «Ծմակա անապատ» վանքը

Տեղադրություն Վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Նոր Շահումյանի շրջանի (Քարվաճառի շրջան) Եղեգնուտ գյուղից 2.4 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Լև գետին աջից միախառնվող վտակի անտառածածկ և խոնավ ձորում: Վանքը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1660 մետր բարձրության վրա (Կարապետյան 2019, 248): Այժմ օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից: Պատմական ակնարկ Ըստ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի՝ Եղեգնուտ գյուղի մոտ գտնվող վանքի ավերակները պատկանում են Փիլիփոս կաթողիկոսի կողմից 1647 թվականին հրապարակած կոնդակում հիշատակվող և երկար ժամանակ անորոշ տեղադրություն ունեցող Ծմակա անապատին (Կարապետյան 2019, 248): Ճարտարապետա-հորինվածքային նկարագրություն Վանքը բաղկացած է գրեթե միայն հյուսիսային կեսով դեռևս կանգուն միանավ, թաղածածկ հորինվածքով մեկ եկեղեցուց և նրան արևմտյան կողմից կցված պարզ հատակագծով գավթից (նկ. 1): Գավթի մուտքը հարավային կողմից է, եկեղեցունը՝ արևմտյան (նկ. 2): Եկեղեցին կիսաբոլորակ խորանի երկու կողմերում ունի ուղղանկյուն հատակագծով մեկական ավանդատուն (նկ. 3) (Կարապետյան 2019, 249-250): Թե’ եկեղեցին և թե’ մատուռը կառուցված են անմշակ քարերով, կրաշաղախով (նկ. 4, 5):   Եկեղեցին ներքուստ եղել է սվաղված:

Ճոխտ Պըռվածառ (Զույգ պառավածառ) վանքը

Տեղադրություն Վանքը գտնվում է Արցախի Հանրապետության Մարտունու շրջանի Զարդանաշեն (Զարդարաշեն կամ Վերին Թաղավարդ) գյուղից 1,7 կմ հարավ-արևելք, բարձրադիր անտառապատ լեռնաբազկի գագաթային մասում, ծովի մակերևույթից 1383 մետր բարձրության վրա: Այժմ օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից:

Մոխրենեսի «Օխտը դռնի» վանքը

Տեղադրություն «Օխտը դռնի» վանքը գտնվում է Հադրութի Մոխրենես գյուղից 3,5 կմ հյուսիս-արևմուտք,Յուղուսեն լեռան լանջին, Գտիչ բերդի մոտ, պատմական Արցախի Սիսականի Ոստան կամ Մյուս Հաբանդ կոչվող գավառում (Երեմյան 1969, 70)։ Այժմ օկուպացված է Արդբեջանի կողմից։ Վանքը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1451 բարձրության վրա, լեռան անտառապատ գագաթին, դժվարամատչելի տեղանքում (նկ. 1): Պատմական ակնարկ Պատմական աղբյուրները համալիրի և այսօր կիսավեր պահպանված եկեղեցու մասին տեղեկություններ չեն հաղորդում: Ավանդության համաձայն Օխտը դռնի եկեղեցին կառուցել է հայրենիքի պաշտպանության համար զոհված յոթ եղբայրների քույրը, ում գերեզմանը վանքի բակում է, կոչվում է «Քրոջ գերեզման» և հայտնի ուխտատեղի էր (Մկրտչյան 1985, 90): Ճարտարապետական – հորինվածքային քննություն Վանքը բաղկացած է գլխավոր եկեղեցուց և նրանից հյուսիս-արևմուտք գտնվող երեք կառույցներից՝ միանավ եկեղեցի և նրան կից ուղղանկյուն հատակագծով երկու սրահներ (նկ. 2)։ Տեղում պահպանվել են նաև երկու խաչքարեր։ Գլխավոր եկեղեցին կիսավեր վիճակում է: Միանավ սրահից պահպանվել են բեմի խորանը և հարավային պատը մուտքով, որն ունի վաղ քրիստոնեական հուշարձաններին բնորոշ լյունետ (Հասրաթյան 1992, 28): «Օխտը դռնի» վանքի գլխավոր եկեղեցին պատկանում է քառախորան՝ անկյունագծային խորշերով ճարտարապետական տիպի առանց ավանդատների ենթատիպին: Հատակագիծը կանոնավոր վարդյակի ձև ունի: Այն ամբողջանում է երկու մետր հավասար բացվածքով և մոտավորապես հավասար խորությամբ չորս պայտաձև խորաններով և իրենց բացվածքով դեպի դահլիճի կենտրոնն ուղղված 3/4 անկյունագծային խորշերով (նկ. 3)։ Այդ խորշերը, ինչպես այս խմբի մյուս վաղմիջնադարյան եկեղեցիներում է (Ավան-հռիփսիմեատիպ հուշարձաններ), չունեն ավանդատուն տանող միջանցքի նշանակություն և զուտ դեկորատիվ են։ Արտաքուստ խորանները շեշտված են կիսաշրջանաձև, իսկ անկյունային խորշերը՝ փոքր ինչ կորացված ծավալներով: Խորանների ու խորշերի միջև կիսաբոլորակ տեսքով որմնամույթերն են, որպիսիք չեն հանդիպում այդ տիպի մյուս հուշարձաններում (նկ. 4): Եկեղեցու մուտքը բացվում է արևմտյան խորանի կողմից։ Արևելյան խորանի մեջ առկա  են երկու պատուհաններ։